Правила на кыргызском языке + видео обзор

Правила на кыргызском языке

29-_. Чыгыш жөндөмөдө турган мезгил тактоочтордун кыскарган түрүнө да, толук түрүнө да жазууда жол берилет: байыртан//байыртадан, илгертен//илгертеден, эмитен/эмитеден, азыртан/азыртадан.

33-_. Аягы к, п тыбыштары менен бүткөн сөздөргө үндүүдөн башталган мүчө жалганса, алар г, б тыбыштарына өтүп айтылышы боюнча жазылат. кок + ыш = көгүш, бак + ар = багар, чап + уу = чабуу, китеп + ы = китеби, бак + ында = багында, топ + ым = тобум ж.б.

Эскертүү: Тууранды сөздөрдө бул тыбыштар жумшарбайт: такылда, чакылда, бапылда, тапылда ж.б.

38-_. Аягы н тыбышы менен бүткөн сөздөргө к, г, б, м тыбыштарынын бири менен башталган мүчө жалганса, н тыбышынын ң же м тыбышына өтүп айтылышы мүмкүн, бирок жазууда жол берилбейт: түңкү эмес, түнкү; түмбү эмес, түнбү; күңгө эмес, күнгө ж.б.

39-_. Аягы з тыбышы менен бүткөн сөзгө с, ч тыбыштары менен башталган мүчө жалганса, сөздүн угулганындай жазылышына жол берилбейт: сөссүз эмес, сөзсүз; касса эмес, казса; тоссо эмес, тозсо; асчылык эмес, азчылык ж.б.

40-_. Аягы ч тыбышы менен бүткөн сөзгө с, ч, т тыбыштарынан башталган мүчө жалганса, ч тыбышынын ш тыбышына өтүп айтылышына жазууда жол берилбейт: ушсуз эмес, учсуз; кашты эмес, качты; уушта эмес, учта; чашса эмес, чачса ж.б.

41-_. Күчөтмө маанидеги кап-, көп-, кып-, кип-, күп-, жеп-, чоп-, оп-, ып-, жап-, беп- ж.б.у.с. формалар негизги сөз менен бирге жазылат: капкара, капкайдан, капкачан, күпкүндүз, кипкичине, бепбекер, көпкөк, жепжеңил, чопчоң, опоңой, апаппак, жыпжылуу, мупмуздак, ыпысык, жапжалгыз. Ошондой эле тепедентең, тепетең, тападантак, тапатак, чападанчак, чапачак деген сөздөр да бирге жазылат.

42-_. Башка тилдерден өздөштүрүлгөн на-, бей-, анти-, контр-, дисыяктуу префикстер өзү айкашкан сөздөр менен бирге жазылат: бейадеп, бейкүнөө, бейбаш, бейжай, бейтааныш, нааразы, натуура, бейкам, бейкапар, антидүйнө, контрреволюция, диалог ж.б.

Сын атоочтун даражалары

Кыргыз тилинде сын атоочтун төрт даражасы бар: жай, салыштырма, күчөтмө жана басаңдатма даража.

Жай даража Заттын белгисин кандай нормада экендигин билгизип, атайын мүчөлөрдүн жардамысыз, уңгу түрүндөгү сапаттык сын атоочтор аркылуу жасалат: кызыл, сары, ак, көк, кара, жашыл, ачуу, кен, сүйрү жана башка.

Күчөтмө даража Заттардын сын-сыпатын күчөтүп, өтө жогору же өтө төмөн экендигин көрсөтөт да, төмөнкү жолдор менен жасалат.

Басаңдатма даража Заттагы белгинин нормалдуу белгиге жете бербегендигин же анын басандатылып айтылышын билдирет, төмөнкү мүчөлөрдүн жардамы менен жасалат:

Сын атоочтун жасалышы

Сын атоочтор төмөндөгүдөй мүчөлөрдүн жардамы менен жасалат:

Зат атоочтон сын атооч жасоочу мүчөлөр:

Этиштен сын атооч жасоочу мүчөлөр:

Зат атоочтордун жекелик жана көптүк саны

Зат атоочтордун жакталышы

Зат атоочтор жакталбайт, жак мүчөлөр менен да өзгөрбөйт. Жак мүчөлөр этишке гана таандык. Бирок адамзаттык зат атоочтор баяндоочтук милдет аткарганда гана жак мүчөлөрдү кабыл алат. Демек, зат атоочтун баяндоочтук милдет аткаргандагы жак мүчөлөр менен өзгөрүшү зат атоочтун жакталышы деп аталат: мен студентмин, сен студентсиң, биз студентпиз, силер студентсиңер ж.б.

Жекелик санда

II жак – сен (жөнөкөй түрү)

II жак сиз (сылык түрү)

Көптүк санда

II жак – силер (жөнөкөй түрү)

II жак сиздер (сылык түрү)

1. Үндүү тыбыштардын жазылышы

Жазууда э тамгасы төмөнкүчө колдонулат:

(Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин 2008-жылдын 26-июнундагы N 567 токтомунун редакциясына ылайык)

2. Үнсүз тыбыштардын жазылышы

7-_. Төл сөздөрдүн аягында б, в, д, ж, г тыбыштары колдонулбайт, бирок өздөштүрүлгөн герб, клуб, араб, гараж, парад, эпилог сыяктуу сөздөрдө сакталат (VII бөлүмдү караңыз).

8-_. Төл сөздөрдө р тыбышы сөз башына келбейт, ошондуктан раазы, рас, раак сөздөрү ыраазы, ырас, ыраак түрүндө жазылат.

Эскертүү: 1. Араб, фарс, орус ж.б. тилдерден кирген кээ бир сөздөр төмөнкүчө жазылат: рамадан, раис, рубаи, рабат, расмий, райкан, руханий.

2. Үнсүз тыбыштардын жазылышы

7-_. Төл сөздөрдүн аягында б, в, д, ж, г тыбыштары колдонулбайт, бирок өздөштүрүлгөн герб, клуб, араб, гараж, парад, эпилог сыяктуу сөздөрдө сакталат (VII бөлүмдү караңыз).

8-_. Төл сөздөрдө р тыбышы сөз башына келбейт, ошондуктан раазы, рас, раак сөздөрү ыраазы, ырас, ыраак түрүндө жазылат.

Эскертүү: 1. Араб, фарс, орус ж.б. тилдерден кирген кээ бир сөздөр төмөнкүчө жазылат: рамадан, раис, рубаи, рабат, расмий, райкан, руханий.

Б,Г,Ж,К тамгасынын жазылышы

Б тамгасынын жазылышы

Б тыбышы эки үндүүнүн ортосунда жылчыкчыл в тыбышына окшош айтылса да, жазууда б тамгасы менен жазылат: ооба, аба, собол («суроо» маанисиндеги сөз), өбөлгө, обон, үбөлүк, кубаныч, убал, добуш ж.б.

Г тамгасынын жазылышы

1. Сөздөгү же муундагы жоон же ичке үндүүлөрдүн катышына карай г тамгасы эки түрдүү тыбыштык милдет аткарат.

2. Жоон үндүүлөр катышып түзүлгөн сөздөрдө жана муундарда г тамгасы түпчүл г (гы) тыбышын билдирет: ага, агыш, айгыр, бугу, булгаары, гана, жоогазын, жыргал, кургак, шагыл.

3. Ичке үндүүлөр катышып түзүлгөн сөздөрдө жана муундарда г тамгасы орточул г (ги) тыбышын билдирет: гүл, дөңгөлөк, илгич, кемеге, тегирмен, үгүт, чегедек, эгин.

4. Орус тили аркылуу кирген сөздөрдө жоон жана ичке үндүүлөр менен келген муундарда да г тамгасы орточул г (ги) тыбышын билдирет: газ, галстук, гигиена, госпиталь, градус, агитатор, агроном, бригада.

Ж тамгасынын жазылышы

Кыргыз тилиндеги ж тыбышы менен орус тилинен кабыл алынган сөздөрдөгү ж тыбышынын айтылышы бири-бирине туура келбесе да, бул эки тыбыш бир гана тамга аркылуу берилет: жашыл, желек, жигит, жолборс, жөнөкөй, жумшак, жүн, жыгач, жандарм, жюри, пейзаж, мажбур, муктаж.

К тамгасынын жазылышы

Сөздөгү же муундагы жоон, ичке үндүүлөрдүн катышына карай к эки түрдүү тыбыштык милдет аткарат.

1. Жоон үндүүлөр катышып түзүлгөн сөздөрдө жана муундарда к тамгасы түпчүл к (кы) тыбышын билдирет: кагаз, как, кайчы, кокту, кокустук, кургак, кызык, аксак, мокок, окуу, сактык, тамак, укук.

2. Ичке үндүүлөр катышып түзүлгөн сөздөрдө жана муундарда к тамгасы орточул к (ки) тыбышын билдирет: кедей, кекилик, кийим, кичинекей, көгүчкөн, күлкү, ичке, айыпкер, эшик.

3. Орус тили аркылуу кирген сөздөрдө жоон жана ичке үндүүлөр менен келген муундарда да к тамгасы орточул к(ки) тыбышын билдирет: кадр, казарма, картон, климат, кодекс, курорт, край, лектор, полковник, тактика, факультет, хоккей, экспонат.

Ф, х, ц, щ тамгаларынын жазылышы

1. Алфавиттен орун алган ф, х, ц, щ тамгалары дээрлик орус тили аркылуу кирген сөздөрдө колдонулат: фабрика, фамилия, ферма, фляга, цемент, цех, патефон, плащ, художник, цензура, футбол, химия, экскаваторщик, цирк, циркуль, щетка.

2. Кыргыз тилинде ф тамгасы айрым тууранды жана сырдык сөздөрдө, ошондой эле кээ бир энчилүү аттарда гана колдонулат: Уф! Күндүн ысыгын карачы. Бөф! Жыты жаман экен. Фатима, Фарида (кишинин аттары).

3. Кыргыз тилинде х тыбышы хан, пахта деген сөздөрдө, ха-ха, ах, бах, төх сыяктуу сырдык же тууранды сөздөрдө гана колдонулат.

4. Араб, иран тилдеринен кирип, айрым тектеш тилдерде х аркылуу айтылып жана жазылып жүргөн рахмат, рахат, хурма, хурсант, хуштар сыяктуу сөздөрдүн кыргызча к аркылуу айтылышына жана жазылышына да жол берилет: ыракмат, ыракат, курма, курсант, куштар.

3. Йоттошкон е, ё, ю, я тамгаларынын жазылышы

Йоттошкон е тамгасы төмөнкү учурларда жазылат:

1. Үндүү и тыбышынан кийин йоттошкон йэ тыбышын билдирүү үчүн колдонулат: тиешелүү, тиер-тийбес, чие, чиеленген.

2. Орус тили аркылуу кирген сөздөрдө сөз башында жана үндүүлөрдөн кийин йэ тыбышын билдирет: Европа, Египет, евангелие, траектория, реестр, диета, иероглиф, клиентура, проект, уезд.

Кыргыз тилинде ё тамгасы төмөнкү учурларда колдонулат:

1. ё тамгасы уңгу сөздөрдө үндүүлөрдөн, көбүнчө о тамгасынан кийин гана жазылып, татаал йо (й+о) тыбышынын ордуна жүрөт: бое, боек, коен, оен. Бул сыяктуу сөздөр бойо, бойок, койон, ойон түрүндө йо менен жазылбайт.

3. Орус тили аркылуу кирген сөздөрдө ё тамгасы төмөнкүчө колдонулат:

— сөз башында үндүүлөрдөн кийин ё тамгасы йо (й+о) тыбыштарынын ордуна жүрөт: елка, заем.

— бир катар сөздөрдө ё тамгасы үнсүздөрдөн кийин о тыбышынын ичке айтылышын билдирүү үчүн колдонулат: вертолет, самолет, суфлер, актер.

— ё тамгасы ф тамгасынан кийин кээ бир энчилүү аттарда жана чет тилдерден кирген айрым сөздөрдө гана жазылат: Федор, шофер.

— орус тили аркылуу кирген бир катар сөздөрдө ж, ч, щ тыбыштарынан кийин ё тамгасынын жазылышы учурайт: дирижер, стажер, зачет, счет, счетчик, щелочь, щетка.

— төмөнкүдөй кабыл алынган сөздөр ё тамгасы менен эмес, йо тамгалары менен жазылат: йод, район, майор, Нью-Йорк.

Кыргыз тилинде ю тамгасы төмөнкү учурларда колдонулат:

1. Уңгу сөздөрдө ю й+у тамгаларынын ордуна жүрөт: куюн, оюн, уюм, чоюн.

4. Жазууда ю тамгасы орус тили аркылуу кирген сөздөрдө орус тилиндеги маанисин толук сактап, бир бүтүн тыбыш катарында колдонулат: бюст, жюри, парашют, бюро.

Кыргыз тилинде я тамгасы төмөнкү учурларда колдонулат:

1. Уңгу сөздөрдө й жана а тыбыштарынын айкалышын билдирет: аяк (айак), аянт (айант), баянда (байанда), даяр (дайар), уят (уйат).

2. Аягы й менен бүткөн сөздөрдөн кийин а тыбышы менен башталган мүчө уланган кезде я тамгасы колдонулат: жай+а+т-жаят, кый+а+быз-кыябыз (кыйабыз эмес), жый+ар-жыяр (жыйар эмес).

III. Баш тамгалардын жазылышы

20-_. Энчилүү аттар баш тамга менен жазылат (VI бөлүмдү караңыз).

1. Уңгу сөздөрдүн жазылышы

21-_. Айрым тыбыштары орун алмашып, эки түрдүү айтылган уңгу сөздөрдүн эки түрүнө тең жазууда жол берилет: айыр//айры, күмөн//күнөм, убакыт//убакты, кайры//кайыр, бакыт//бакты ж.б.

22-_. Айрым сөздөрдүн бир же бир нече тыбышынын түшүрүлүп же түшүрүлбөй сакталып айтылган эки түрүнө тең жазууда жол берилет: алга//алдыга, кең//кеңири, нак//накта, чуму//чумку, бүкүл//бүкүлү, силк//силки, теңир//теңири ж.б.

23-_. Сөз башында н тыбышы түшүрүлбөй жазылат: найза, намыс, нарк, нокто, начар, нөшөр, ноюбас, ным, нике ж.б. Ал эми нечен-эчен, небак-эбак болуп айтылган сөздөрдүн эки түрүнө тең жазууда жол берилет.

Эскертүү: Бул өңдүү сөздөрдүн толук тизмеси орфографиялык сөздүктө берилет.

V. Татаал сөздөрдүн жазылышы

1. Бириккен сөздөрдүн жазылышы

Тыбыштык түрү өзгөрүп, түгөйлөрү өз ара бириккен сөздөр бирге жазылат: бүгүн, быйыл, кайер, жыңайлак, жылаңач, жылаңбаш, унчук, кайната, байке, агайын, былтыр, бүрсүгүнү, антип, минтип, ушинтип, ошентип ж.б.

2. Кошмок сөздөрдүн бирге жазылышы

44-_. Лексикалык мааниси күңүрттөнүп, өз алдынча колдонулуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыраган сөздөр менен толук маанилүү сөздөрдүн айкашын түзүп, бир маани берип турган кошмок сөздөр бирге жазылат: карамүртөз, кечкурун, көбүнесе, арабөк, балжууран, карагат, алмончок ж.б.

45-_. Жанаша айтылган эки сөздүн биринчиси уяң үнсүз менен аяктап, кийинкиси каткалаң үнсүз менен башталып колдонулса, каткалаң үнсүз жумшарып айтылат, бирок жазууда ага жол берилбейт жана айрым-айрым жазылат: тилгат эмес, тил кат; коңгарга эмес, кон карга; колгап эмес, кол кап; ишенимгат эмес, ишеним кат.

46-_. Эки түгөйү тең өз алдынча лексикалык мааниге ээ болбогон сөздөрдөн жасалган кошмок сөздөр бирге жазылат: асыресе, тиригарак, жексур, ачкүсөн.

3. Кошмок сөздөрдүн бөлөк жазылышы

47-_. Лексикалык маанисин жоготпой, өз алдынча колдонулуп жүргөн сөздөрдөн куралган кошмок сөздөрдүн ар бир бөлүгү бириктирилбей, айрым-айрым жазылат: көз айнек, алп кара куш, таш бака, козу карын, ат кулак, ай балта, ат тиш, аш казан, айры куйрук, кош ооз, ач көз, көк жал, арык чырай, тогуз кат, үч эм, араң жан, кол жазма, басма сөз, көз караш, кол башчы, жол башчы, көз карандысыз, ак көңүл, кара кер, эл аралык, чыгыш таануу, тил таануу, ден соолук.

48-_. Татаал сандардын ар бир бөлүгү айрым-айрым жазылат: он бир, жүз элүү эки, бир миң тогуз жүз токсонунчу, он беш, жыйырма үч, он эки, кырк бешинчи.

49-_. Татаал этиштин ар бир түгөйү айрым жазылат: чуркап кел, жүгүрүп чык, отура тур, уктап ал, күтө тур, сүйлөп жатты, айттырып ий, кете бер, алып барып кел, таап кел, алып барып бере кой, сурап чыга кал, жыгылып кете жаздап барып токтоду, келе жатат ж.б.

Эскертүү: «жат» деген жардамчы этиш кыскарып «ат» болуп айтылса, са негизги этишке уланып, угулушунча бирге жазылат: баратат, келатат ж.б.

2. Төмөнкү татаал этиштердин толук түрүнө да, кыскартылган түрүнө да жазууда жол берилет: алып бар//алпар, алып кел//апкел, алып бер//алпер ж.б.

50-_. Зат атооч менен этиштен, куралган кошмок сөздөр да айрым жазылат: жардам кыл, жардам эт, кол шилте, кол сал, баш ийдир, салам бер, баш тарт, азап чек, өч ал, кол кой, таасир эт, өмүр сүр, курман бол ж.б.

51-_. Кошмок сөз түрүндөгү татаал сын атооч менен тактоочтордун ар бир бөлүгү айрым-айрым жазылат: көк ала, кара күрөң, мала кызыл, кара көк, кызыл чийкил, ак саргыл, сары ала, кара ала, кер кашка, кара тору (татаал сын атоочтор), бир кезде, ар качан, ар күнү, таң эртең менен, эртең менен эрте, таңга маал, кечке жуук, кеч бешимде, түн ичинде, бир паста (татаал тактоочтор).

52-_. Туруктуу сөз айкашынын (фразеологизм) ар бир сөзү бөлөк жазылат: эшек такалаган, тили буудай куурган, кара кылды как жарган, колтугуна суу бүркүү, жумурткадан кыр издоо, камырдан кыл суургандай, мурдун балта кеспеген, талпагын ташка жаюу ж.б.

53-_. Тууранды, сырдык, модал сөздөр, байламта, жандооч, бөлүкчөлөр толук маанилүү сөздөр менен тизмектешин айтылганда, алардын ар бири бөлөк-бөлөк жазылат: өтө кооз, ого бетер, бар эле, сен го, эң сонун, бах чиркин, алуу керек, ат менен келди, адам сымал, киши шекилдүү, ага сөрөй, чогулуштан кийин, мага чейин, тоого дейре, ар нерсе, ар ким, кимдир бироо, эч качан, эч жерде, эч нерсе, ар качан ж.б.

Эскертүү: эчтеке, эчтеме, бирдеңке, бирдеме сыяктуу сөздөр бирге жазылат.

3. Кыскартылган сөздөр жана алардын жазылышы

54-_. Башкы тамгаларынан кыскартылган татаал сөздөр баш тамга менен жазылат: КУУ (Кыргыз улуттук университети), УАК (Улуттук аттестациялоо комиссиясы).

55-_. Баш тамгаларынан кыскартылган татаал сөздөргө мүчө улаганда, кыскартылган сөздүн айтылышына ылайык мүчө кичине тамга менен жазылат: БУУга, КУУнун, УАКтын, МАИнин, КТРдин ж.б.

56-_. Биринчи муундарынан кыскартылган жалпы татаал сөздөр кичине тамга менен башталып, бирге жазылат: химфак, физприбор, филфак, турфирма ж.б.

4. Кош сөздөрдүн жазылышы

57-_. Кош сөздөрдүн бардык түрү ортосуна дефис белгиси коюлуп жазылат сак-саламат, аман-эсен, күч-кубат, эки-үч, улам-улам, бала-бакыра, ыпыр-сыпыр, тарс-турс, жылт-жулт, жүрүм-турум, каада-салт ж б.

VII. Өздөштүрүлгөн сөздөрдүн жазылышы

74-_. Орус тилинен же ал аркылуу башка тилдерден кирген сөздөр, негизинен, орус орфографиясындагыдай жазылат: жюри, бокс, аффикс, арбитраж, герб, банк ж.б.

75-_. Орус тилинен же ал аркылуу башка тилдерден мурдатан өздөштүрүлүп, кыргыз тилинин тыбыштык өзгөчөлүгүнө баш ийдирилген сөздөр айтылышы боюнча жазылышына жол берилет: белет, ашмүшкө, бардеңке, ирет, көзүр, саржан, мүштөк, момпосуй, тамеки, чыт, чиркөө, сот, борум, догдур, көпөс, жашик, самоор, керебет, үстөл, үтүк, пол, панар, гезит, бекет, кемсел, номур, мүнөт, мискей, шапке, шопур, жаркөп, машине, меш, деректир ж.б.

76-_. Орус тилинен же ал аркылуу башка тилдерден кирген айрым сөздөр кыргыз тилиндеги айтылышына ылайык фонетикалык түрү өзгөрүп (акыркы тыбышы түшүрүлүп же ага башка тыбыш кошулуп же акыркы тыбыштын ордуна башка тыбыш колдонулуп) жазылышына жол берилет: сутки эмес, сутка; ранг эмес, ранга; танк эмес, танка; ботинки эмес, батинке; каникулы эмес, каникул ж.б.

Жалпы маалымат

Грамматика тил илиминде төмөндөгүдөй маанилерде колдонулат:

Грамматикалык түзүлүш

Грамматикалык түзүлүш сөздүн жана сүйлөмдүн курулушу, уюшулушу деген түшүнүктү берет. Эгерде тилдин тыбыштык түзүлүшүндө фонема катары бири-биринен айырмаланган тыбыштар, интонация жана акцент каражаттары (мис., басым) тууралуу сөз болсо, тилдин лексикалык түзүлүшүндө сөз, туруктуу сөз айкаштары (фразеологизмдер), алардын келип чыгышы, лексикалык көп жактуу маанилери жөнүндө сөз болот. Ал эми грамматикалык түзүлүштө болсо, сөздүн, сөз айкаштарынын жана сүйлөмдүн эмнеден куралгандыгы, алардын өзгөрүү өзгөчөлүктөрү, ички табияттары тууралуу сөз болот.

Типологиялык (морфологиялык) түзүлүшү жактан агглютинациялык тилдер тобуна кирген кыргыз тилинде сөздүн уңгусу бир нече уландыларды кабыл ала берет. Бирок сөздүн сырткы турпаты салыштырмалуу туруктуу бойдон калат. Уңгуга жалганган мүчөлөр (морфемалар) да өз орундары менен маанилерин сактап жүрүп олтурат. Кандайдыр башка грамматикалык маани берүү зарылдыгы пайда болгон болсо, тиешелүү дагы башка мүчө (морфема) өз орду менен келип жалгана берет.

Мисалы, илгичте, илгичимде, илгичимдеби, илгичтеримдеби деген сөздөрдүн ар бириндеги ар башка грамматикалык маанилерди ар башка мүчөлөр билдирип жатат. Илгичте деген сөз менен кайсы бир буюмдун илинип турганын түшүнүп турабыз. Мына ошол грамматикалык маанини табыш жөндөмөсүнүн -да (-те) мүчөсү билдирип турат, экинчи сөздө (илгичимде) жекелик сандагы биринчи жакка таандык маани кошулду эле, ага таандык (-ым) мүчө жалганды, үчүнчү сөздөгү (илгичимдеби) грамматикалык суроо маанини -бы мүчөсү, төртүнчү сөздөгү (илгичтеримдеби) көптүк сан маанисин -лар (-тер) мүчөсү туюндуруп турат.

Келтирилген мисалдардагы ар кандай грамматикалык маанилерди сөзгө улам жаңыдан жалгана берген ар башка мүчөлөр (морфемалар) билдирди. Алар ошол сөздөгү өзүнөн башка мүчөлөргө кандайдыр өзгөчө таасир тийгизген жок, ар бир жаңы мүчө жалганганда мурункулары өз тыбыштык турпаттарын гана эмес, лексика-грамматикалык маанилерин да сактап жүрүп отурду.

Кыргыз тилиндеги сөздөрдүн түзүлүшүндө мына ушундай кубулуш, агглютинация кубулушу мүнөздүү. Башкача айтканда, кыргыз тилиндеги сөздөрдө уңгуга (негизге) удаа курандылар, уландылар биринен сала бири тыбыштык түзүлүшүн да, маанилерин да сактап, жалганып кете берер мүмкүнчүлүктөр бар.

Грамматиканын түрлөрү

Максаты, милдети, изилдөөлөрдү камтуу обөектиси жана жазылыш стили боюнча грамматиканын бири-биринен айырмаланган бир нече түрлөрү бар.

1. Нормативдик грамматика тигил же бул тилдин түзүлүшүн, андагы илимий жактан толук далилденген талашсыз эрежелерди өз ичине камтыган грамматика болуп эсептелет. Буга мектептерге, орто жана жогорку окуу жайларга арналган грамматикалар кирет. Мындай грамматикалар өкүмөт тарабынан бекитилген атайын программалардын негизинде жазылат.

Нормативдик грамматикалардын алда канча өркүндөтүлүп, тилдин түзүлүшүн терең иликтеп, бардык маселелерин камтыган, атайын тематикалык, ысымдык, терминдик ж.б. көрсөткүчтөр менен жабдылган басылмасы академиялык грамматика деп аталат. Кыргыз тилинде мындай грамматика али жарала элек.

2. Илимий грамматикада тилдин түзүлүшүндөгү тигил же бул кубулуштар ар тараптуу илимий көз караштардын негизинде тереңдетилип, ар кандай талаш-тартыш маселелери менен кошо берилет. Илимий иликтөөлөрдүн мүнөзүнө жараша ал тарыхый грамматика жана сыпаттама грамматика деп экиге бөлүнөт.

Тарыхый грамматика (диахрондук грамматика деп да аталат) тилдин грамматикалык түзүлүшүн тарыхый өсүп-өнүгүш процессинде териштирет. Азырынча кыргыз тилинин мындай мазмундагы грамматикасы жарала элек.

Сыпаттама грамматика (дескриптивдик грамматика деп да аталат) тилдин түзүлүшүндөгү ар түрдүү кубулуштардын бардыгын азыркы учурдун гана көз карашынан туруп баштан-аяк иликтеп чыгат.

3. Салыштырма грамматика тектеш тилдердин грамматикалык түзүлүшүндөгү жалпылыктар менен айырмачылыктарды аныктоо максатын көздөп, өз ара салыштырууларды жүргүзөт. Мунун байыркы жазма эстеликтердин материалдарын пайдалануу менен иликтөөлөрдү жүргүзгөн салыштырма-тарыхый грамматика деген өзгөчө түрү да бар.

Салыштырма грамматиканын өзгөчө түрү болуп тектеш эмес тилдердин материалдарын салыштырып изилдеген грамматика эсептелет. Мындай грамматика типологиялык жана генетикалык жактан ар башка топторго жаткан тилдердин грамматикалык түзүлүшүндөгү жалпылык жана айырмачылыктарды иликтеп, жалпы тил илиминдеги айрым теориялык маселелердин чечилишин көздөйт.

Грамматиканын бөлүмдөрү

Грамматика бири-биринен изилдөө максаты жана изилдөө алкагы боюнча айырмаланган эки бөлүмдөн турат: морфология, синтаксис.

Айрым учурларда грамматика окуу китептерине тилдин фонетика бөлүмүн да кошуп жарыялашат. Синтаксис грамматиканын экинчи бөлүмү болуп морфологиядан кийин окутулат.

Бул китеп «кыргыз тилинин морфологиясы» деп аталып, мында грамматиканын биринчи бөлүмү, морфология тууралуу гана сөз болот.

Грамматикалык маанилер

Грамматикалык маанилерди экиге бөлүп карайбыз:

Жалпы категориялык грамматикалык маанилерге

төмөндөгү грамматикалык маанилер кирет: заттык маани, белгилик маани, сын-сыпаттык маани, сан- өлчөмдүк маани, кыймыл-аракеттик маани ж.б. Мисалы, алма, калпак, жылдыз, улак деген сыяктуу сөздөрдүн заттык; кызыл, көк, момун, сымбаттуу, ачуу, узун деген сыяктуу сөздөрдүн сын-сыпаттык;

алты, тогуз, он жети, бешинчи, отуз биринчи деген сыяктуу сөздөрдүн сан-өлчөмдүк; ойно-, же-, бас-, айт-, отур-, тур- деген сыяктуу сөздөрдүн кыймыл-аракеттик; азыр, бүгүн, кечээ, эртең деген сыяктуу сөздөрдүн мезгилдик маанилери жалпы категориялык грамматикалык маанилер болуп эсептелет. Сөздөрдүн жалпы категориялык грамматикалык маанилери алардын лексикалык маанилерине жакын болот.

Жеке грамматикалык маанилерге жөндөмө, сан, жак, таандык, чак, ыңгай, мамиле, даража, суроо ж.б. маанилер кирет.

Мисалы, «Назгүлдүн ыры гезитке чыгыптыр» деген сүйлөмдөгү сөздөрдүн грамматикалык маанилерине талдоо жүргүзүп көрөлү.

Назгүлдүн деген сөздүн грамматикалык маанилери:

1) затты (кишини) атоо мааниси; Бул маани – жалпы категориялык грамматикалык маани. Назгүлдүн деген сөз Назгүл, Назгүлгө, Назгүлдү, Назгүлдө, Назгүлдөн, Назгүлдүн, Назгүлүм, Назгүлүң, Назгүлүңүз, Назгүлүбүз ж.б. болуп ар кандай турпатта өзгөрүп келе берсе да, анын «затты (биерде кишини) атоо» мааниси өзгөрбөйт.

гезитке деген сөздүн грамматикалык маанилери:

чыгыптыр деген сөздүн грамматикалык маанилери:

Бул сөздөрдөгү грамматикалык маанилердин биринчилери жалпы категориялык маанилер, ал эми экинчи, үчүнчү, (төртүнчү) маанилер жеке грамматикалык маанилер болуп саналат.

Сөз түрдүү формада өзгөрүлүп кетсе да андагы жалпы категориялык грамматикалык маани өзгөрбөй кала берет. Жеке грамматикалык маанилер болсо, өзгөрүлө берет. Мисалы, ойно, ойнодук, ойногула деген сөз формаларынын баарында тең, кыймыл-аракеттик маани (жалпы категориялык маани) сакталып турат, жеке грамматикалык маанилер башка-башка болуп өзгөрүп кетти: ойно (2-жак, жекелик сан, келер чакта буюруу маанилери), ойнодук (1-жак, көптүк сан, өткөн чакта жайынча айтылган маанилери), ойногула (2-жак, көптүк сан, келер чакта буюруу маанилери).

Грамматикалык маани берүүчү каражаттар

Сөздөрдөгү грамматикалык маанилер тиешелүү грамматикалык каражаттар аркылуу ишке ашат. Кыргыз тилинде төмөнкүдөй грамматикалык каражаттар бар:

Грамматикалык форма

Грамматикалык каражаттар сөздүн грамматикалык формаларын уюштурат. Демек, ар кандай грамматикалык маани сөзсүз түрдө белгилүү грамматикалык формалар аркылуу ишке ашат. Грамматикалык форманы сөз формасы деп да айта беребиз.

Мисалы: жер, жердин, жерге, жерди, жерде, жерден, жери, жерим, жериң, жериңиз, жериме, жериңди, жериңер, жерибиз, жерибизде деген сөздөрдүн бардыгы жер деген бир эле сөздүн ар түрдүү формалары болуп саналат. Бардыгында тең жер деген сөздүн лексикалык мааниси сакталып турат, бирок ар биринин ар башка грамматикалык маанилери бар. Ошентип, грамматикалык формалар сөзгө жаңы грамматикалык маани алып келет дагы, жаңы лексикалык маани жарата албайт.

Кээ бир сөздөр өзгөрүлбөй бир гана грамматикалык формада болот. Мисалы, менен, жана, көздөй, үчүн, да, го, ох, ах ж.б.

Грамматикалык формалар грамматикалык каражаттар аркылуу жана каражаттары жок эле да туюндурулат. Башкача айтканда, материалдык жактан туюндурулган формалар жана материалдык жактан туюндурулбаган (нөл форма) формалар болот.

Грамматикалык маани берип турган башка формалардан атайын тилдик каражаттар жалганып уюшулган сөз формаларын материалдык жактан туюндурулган форма дейбиз. Мисалы, «Акылдуунун сөзү кыска, айта салса – нуска». Мындагы Акылдуунун деген сөз формасы өзүнө байланышкан нерсенин (сөзү) кимге тиешелүүлүгүн билгизип турат. Мына ушул грамматикалык маани атайын тилдик каражат -нын мүчөсү аркылуу туюндурулду. Демек, акылдуу деген сөздүн акылдуунун деген формасы материалдык жактан туюндурулган форма болуп эсептелет. Мисалыбыздагы сөзү деген сөз формасы заттын 3-жакка таандык болуп аталышын билдирип, материалдык жактан -ы (-у) мүчөсү менен туюндурулуп турат. Эгерде, «Китеп – билим булагы» деген мисалдагы китеп деген сөз формасын алсак, заттын аталышын билдирди, бирок эч кандай мүчө жалганган жок, башкача айтканда, материалдык жактан туюндурулган жок (нөл форма).

Эч кандай мүчөнүн жардамысыз эле уюшулган грамматикалык форма материалдык жактан туюндурулбаган форма (нөл форма) деп аталат.

Грамматикалык категория

Кыргыз тилинин грамматикасында сан, жөндөмө, таандык, жак, чак, мамиле, ыңгай ж.б. грамматикалык категориялар бар.

Жөндөмө категориясын туюндуруучу грамматикалык каражаттар – жөндөмө мүчөлөрү. Ар бир жөндөмөнүн мүчөсү башка жөндөмө мүчөсүнөн өзгөчөлөнгөн жекече грамматикалык маанини түшүндүрөт. Бардык жөндөмөлөрдүн мүчөлөрү жалпысынан атоо, бир нерсеге тиешелүүлүк, багытталгандык, бир нерсенин орду, эмнеде, каерде экендиги, кыймыл-аракеттин башталган жери сыяктуу жекече грамматикалык маанилердин жыйындысын билдирет. Бул грамматикалык маанилер атооч сөздөрдү сүйлөм ичинде бири-бири менен жана башка сөздөр менен байланыштыруу кызматын аткарып, өзүнчө жалпылыкты түзөт. Мына ушул жалпылыктын негизинде бул каражаттардын грамматикалык маанилери чогулуп келип жөндөмө категориясын түзүп турат.

Жак категориясын туюндуруучу грамматикалык каражаттар – жак мүчөлөрү. Ар бир жактын мүчөсү башка жак мүчөлөрдөн айырмаланган жекече грамматикалык маанилерге ээ. Мисалы, -мын (-м) кыймыл-аракеттин же баяндоонун сүйлөп жаткан тарапка, башкача айтканда, биринчи жакка тиешелүүлүгүн, -сың (-сыз) экинчи жакка тиешелүүлүктү билдирген маани берет. Мына ушул жак мүчөлөрдүн бардыгы жалпысынан тигил же бул жакка тиешелүүлүк маанилерди бергендиктен, алардын грамматикалык маанилери чогулуп келип жак категориясын түзөт.

Атоо кызматын аткарган тилдин негизги материалдык бирдиги сөз болуп эсептелет. Сөз эмнеден куралат, башкача айтканда, сөздүн тутумунда эмнелер бар, сөздүн тутуму эмнелерден турат? Сөздүн чыныгы ички табиятын аныктоо үчүн мына ушул суроолорго жооп бериш керек.

Сөз – тилдин эң негизги материалдык бирдиги. Сөздө анын ички табиятын мүнөздөгөн маани-мазмуну жана сырткы турпатын мүнөздөгөн тыбыштык түзүлүшү болуп, бири-биринен ажырагыс эки тарабы бар.

Сөздүн бири-биринен ажырагыс ушул эки тарабына саресеп салып көрөлү.

1). Сөздүн ички табиятын мүнөздөгөн маани-мазмуну болот деп айттык. Ар бир сөз өзүнүн мааниси же маанилери менен жашайт. Ал ошол маанилери менен сөз болот дагы, биз тилди пайдаланганда айта турган оюбузду туюндурат. Маани болбосо, сөз болбойт. Сөздүн маанилери лексикалык маанилер жана грамматикалык маанилер болуп экиге бөлүнөт.

Сөздүн лексикалык маанилери тууралуу тил илиминин лексикология бөлүмүндө кеңири айтылган. Ал эми грамматикалык маанилери тууралуу жогоруда грамматика бөлүмүндө сөз болду.

2). Сөздүн сырткы турпатын мүнөздөгөн тыбыштык түзүлүшү болот деп айттык. Сөздөрдүн сырткы турпатын анын тыбыштык түзүлүшү, муун түзүлүшү жана морфемалык түзүлүшү деп үч башка карайбыз.

а). Тыбыштык түзүлүшү боюнча кыргыз тилиндеги сөздөр бир эле тыбыштан жана эки же андан көп тыбыштардан да курала берет. Мисалы: ээ(үй ээси), оо (жүк ооду), уу (ууга чыктык), уу (уу ичти) деген сөздөрдүн ар бири бир эле тыбыштан турат. Ал эми уй, ай, тоо, өт, ак, ут-, же-, ал- деген сөздөрдүн ар бири эки тыбыштан турса, ата, эне, сен, баш, жүн, тон, кел-, жүр-, кой- деген сөздөрдүн ар бири үч тыбыштан, арка, эрке, март, чана, кара, айыл, ырда-, отто-, тарт-, сана- деген сөздөрдүн ар бири төрт тыбыштан, китеп, улага, жашыл, мойун, койун, токой, менен, айкын, байка-, чайка- деген сөздөрдүн ар бири беш тыбыштан турат. Алты тыбыштан (каймак, кыштак, салмак, мамиле, кереге), жети тыбыштан (жөнөкөй, камылга, керебет), сегиз тыбыштан (замандаш, жагалмай, күрсүлдө-) жана андан көп тыбыштардан турган сөздөргө да мисалдар келтирүүгө болот.

Сөздөрдүн канча тыбыштан тургандыгы грамматикада анча мааниге ээ боло бербейт.

б). Муун түзүлүшү боюнча да сөздөр бир муундуу, эки же андан көп муундуу болот. Муун – тилдеги сөздөрдүн айтылыш ыргактары болуп эсептелет. Муундун ачык муун, жабык муун, туюк муун деген үч түрү бар. Булар тууралуу азыркы кыргыз тилинин фонетика бөлүмүндө айтылган.

в). Морфемалык түзүлүшү боюнча кыргыз тилиндеги сөздөр ар бири өз алдынча мааниге жана кызматка ээ болгон мүчөлөрдөн турат. Сөздүн тутумундагы мына ушул мүчөлөр анын морфологиялык жактан түзүлүшүн (курулушун) шарттайт.

Морфема сөздүн андан ары тутумдарга (мүчөлөргө) бөлүнбөй, кандайдыр маани берип турган эң кичинекей морфологиялык бирдиги болуп эсептелет. Мисалы: Алатоо көрккө келбейт эл болбосо. (Барпы) Мисалдагы Алатоо деген татаал сөздүн тутумундагы жөнөкөй сөздөрдүн ар бири бирден гана морфемадан (мүчөдөн) турат, көрк-кө деген сөз эки морфемадан (мүчөдөн) турат, кел-бе-й-т деген сөз төрт морфемадан (мүчөдөн) турат, эл деген сөз бир морфемадан (мүчөдөн) турат, бол-бо-со деген сөз үч морфемадан (мүчөдөн) турат.

Кээ бир сөздөр мүчөлөнбөйт, башкача айтканда, тутумунда бир эле мүчө (морфема) болот: ой, сан, жаа, тоо, жылкы, кайт-, ут-, ме-, жан-, ээ, суу, ата, той, ой, алты, чапан, саман ж.б. Кээ бир сөздөр болсо, тарыхый өсүп-өнүгүшү, башкача айтканда, келип чыгышы изилденип, белгилүү болгондо гана мүчөлөнөт, морфемаларга ажырайт.

Мисалы: сүйлө деген сөз эки мүчөдөн турат. Биринчи мүчөсү сөз, бул – уңгусу (салыштыр: өзбекче сузла), ал эми экинчи мүчөсү – курандысы, -ла; жорго деген сөз да тарыхый келип чыгышы боюнча мүчөлөнөт: жор- деген унгу жорт-(жортуп келатат) деген сөздө сакталып турат, мындагы -т аркылуу мамиленин көрсөткүчү; салыщтырсак, монгол тилинде жор- «бас-, жүр-» деген маанида колдонулат. Ал эми -га этиштен атооч жасоочу өнүмсүз куранды, бул куранды билге – «акылман», тилке деген сөздөрдүн тутумунда да бар (бил- ге, тил-ке).

Көпчүлүк сөздөр кыргыз тилинде оңой эле мүчөлөнөт (морфемаларга ажырайт): ойло (ой-ло), жаанда (жаа-н-да), китепканачы (китеп-кана-чы) ж.б.

Сөз мүчөлөрү

Сөздөрдүн тутумунда, бирөө болобу, экөө болобу, сөз мүчөлөрү (морфемалары) болот. Жалпы лингвистикада сөз мүчөлөрүн морфемалар деп аташат. Морфема (сөз мүчөсү) тууралуу жогоруда айтылды. Кыргыз тилинде маани-мазмундук белгилери боюнча өз ара жалпылыкты түзүп турган сөз мүчөлөрүнүн (морфемалардын) үч түрү бар. Алар:

Уңгу (сөздүн уңгусу, башкача айтканда, сөздүн уңгу мүчөсү).

Куранды (сөздүн куранды мучөсү). Уланды (сөздүн уланды мүчөсү).

Сөз мүчөлөрү (морфемалар) бардык сөздөрдө дайым эле толук катыша бербейт. Кээ бир сөздөр жалаң эле уңгудан турат:

үй, жоо, ат, апа, жүрөк, кулак, баатыр, кумурска ж.б. Булардын ар биринде сөздүн бир гана мүчөсү бар, ал – уңгу. Башкача айтканда, бул сөздөрдөн бардыгы – уңгулар.

Кээ бир сөздөр уңгу жана куранды мүчөлөрдөн турат: уй-чу, жоо-кер, ый-ла-, сөз-мөр, уч-куч, жүрөк-түү, баатыр-дык ж.б. Булардын ар бири эки мүчөдөн (уңгу, куранды) турат. Уңгу жана уланды мүчөлөрдөн турган сөз формалары да бар: апа-м, кулак-тын, айт-па, жүрөг-үм, ат-ың ж.б. Булардын ар бири эки мүчөдөн (уңгу, уланды) турат.

Уңгу, куранды жана уланды мүчөлөрдөн турган формалар да бар: кий-им-ди, ой-мог-ум, ач-кыч-ыңыз ж.б. Булардын ар бири үч мүчөдөн (уңгу, куранды, уланды) турат.

Бир нече курандылуу сөздөр да болот: китеп-кана-чы, бас-ма-кана, жаз-уу-чу ж.б.

Бир нече уландылуу сөз формалары да болот: мектеб-иң-е, ата-м-дын, үй-лөр-ү ж.б.

Ошентип, сүйлөмдүн тизмегинде сөздөр өздөрү туюндурган лексикалык жана грамматикалык маанилерине жараша тиешелүү түрдө жалаң гана уңгудан туруп да, курандылуу болуп да жана уланды мүчөлөр менен да уюшулуп, ар кандай формада келе берет: уюм, уйчу, жоокерлер, жүрөккө, жүрөктүү, баатырсың, баатырдык ж.б.

Тилдин жандуу көрүнүшүндө, ошентип, сөз мүчөлөрү кырдаалдарга жараша бири-бири менен айкашып келе берет. Мына ошол айкашууларда сөз мүчөлөрү тыбыштык жактан дайым эле бир калыпта боло бербейт. Уңгу гана тыбыштык өзгөрүүлөргө учурабай туруктуу жашайт2. Ал эми курандылар менен уландылар болсо, ар кандай айкалыштарда өздөрү жалганган уңгудагы үндүү, үнсүз тыбыштардын мүнөзүнө жараша көбүнчө өзгөрүп айтылып колдонулат. Ошентип, курандылар менен уландыларды алар жалгана турган уңгу мүчөлөрдөгү тыбыштарга карата өзгөрүп, же өзгөрбөй айтылыштары боюнча ээрчиме мүчөлөр жана ээрчибес мүчөлөр деп эки топко бөлөбүз.

Ээрчиме мүчөлөр

Ээрчиме мүчөлөр тутумундагы үндүү жана үнсүз тыбыштары өзгөрүп кете берген мүчөлөр болуп эсептелет. Мына ошондой өзгөрүүлөргө карата ээрчиме мүчөлөр өз ара

туруктуу мүчөлөр, оошмо мүчөлөр жана сыйлыгышма мүчөлөр болуп да бөлүнөт.

1. Туруктуу мүчөлөр сөздөрдө ар кандай тыбыштык айкалыштар менен келсе да өзүнүн башталыш үнсүз тыбышын сактап жүрүп олтурат. Булар адатта ч, с, м тыбыштары менен башталган мүчөлөр. Курандылардан мисалдар:

-чы: уйчу, короочу, арабачы, ишчи, көмүрчү ж.б. -ча: кыргызча, орусча, жаңыча, эскиче, бүгүнчө ж.б. -ма: басма, оймо, түймө, күрмө, сайма ж.б.

-са: сууса-, акса-, мойсо-, жаңса-; дөңсө, жеңсе, колоңсо ж.б.

-сы: баатырсы-, жакшысы-, кыйынсы-, семизси-, өйдөсү-, улуусу- ж.б.

-сын: мыктысын-, баатырсын-, өйдөсүн-, теңсин-, тыңсын-, акылдуусун-, ишкердүүсүн- ж.б.

-сыра: уйкусура-, алсыра-, кансыра-, этсире- ж.б. -чан: атчан, тончон, күрмөчөн, кийимчен ж.б.

Уландылардан мисалдар:

-са: барса, келсе, окуса, айтса ж.б. -сы: атасы, энеси, окуусу ж.б.

Мисалга алынган мүчөлөрдүн, башкача айтканда, туруктуу мүчөлөрдүн баштапкы тыбышы эч өзгөрүлбөй сактала берет.

2. Оошмо мүчөлөр жалганган уңгунун (же негиздин) акыркы муунундагы тыбыштарга карай өзгөрө берет.

Курандылардан мисалдар:

-лык: тоолук, айылдык, жолдоштук, тердик ж.б. -дай: үйдөй, тоодой, кишидей, аттай, топтой ж.б. -ыра: жаркыра-, калтыра-, күркүрө-, мөлтүрө- ж.б. -коол: тоскоол, өткөөл, ургаал ж.б.

Уландылардан мисалдар:

-нын: үйдүн, эненин, талаанын, иштин, колдун ж.б. -га: балага, тоого, отко, кемеге, кыштакка ж.б. -лар: дарактар, көлдөр, чалдар, энелер, иттер ж.б.

3. Сыйлыгышма мүчөлөр үндүү тыбыш менен аяктаган уңгуга (же негизге) жалганганда баштапкы үндүү тыбышы түшүп калат.

Курандылардан мисалдар:

Уландылардан мисалдар:

-ың: ата + -ың = атаң, чана + -ың = чанаң ж.б.

Ээрчибес мүчөлөр

Ээрчибес мүчөлөр уңгунун (же негиздин) акыркы муунундагы тыбыштарга карата өзгөрүлбөй жалганат. Ээрчибес мүчөлөрдүн үнсүз тыбыштары да, үндүү тыбыштары да өзгөрбөй өз турпаттарын сактап келет. Алардын дээрлик бардыгы кабыл алынган мүчөлөр. Булар саналуу гана. Мисалы:

-кор: малкор, жемкор, сүткор, бозокор ж.б. -кеч: кыялкеч, арабакеч, асылкеч, мээнеткеч ж.б. -кер: кызматкер, айыпкер, ишкер ж.б.

-стан: Кыргызстан, Казакстан, Өзбекстан ж.б. -изм: социализм, жыргализм ж.б.

Сөздүн мүчөлөрү, башкача айтканда, морфемалар (уңгу, куранды, уланды) маани-мазмундары жана сөз тутумундагы аткарган кызматтары боюнча бири-биринен айырмаланышат.

Кыргыз тилиндеги уңгу өз алдынча толук кандуу сөз болуп кызмат кыла алат. Мисалы: иш, иш-мер, иш-чи; адеп, адеп-түү, адеп-сиз; ук-, ук-тур-уу, ук-ку-лук-туу ж.б.

Кыргыз тилиндеги уңгуларды маанилерине карата эки топко бөлөбүз: эркин уңгу, байланышма уңгу

1). Эркин уңгу – кошумча мүчө (морфема) жалганбай турса деле өз алдынча сөз болуп, лексикалык маани бере ала турган уңгу. Мындай уңгулар куранды же уланды мүчөлөр жалганган учурда да, жалганбай турган учурда да өзүнчө лексикалык мааниси менен айтыла берет: тап- (тапты, таппа, тапкыч), ут- (уттум, утук), чач (чачтын, чачым, чачтуу), жай (жайлоо, жайды), ылдам (ылдамда- ылдамдык, ылдамдануу), тегирмен (тегирменчи, тегирменге, тегирменде) ж.б.

2). Байланышма уңгу – жандуу тилде башка бир мүчөнүн (морфеманын) жалганып турушу менен гана колдонулуучу уңгу:

Курандылар

Кийинки мезгилдерде бул термин сөз жасоочу мүчөлөр деп аталып жүрөт. Терминдин негизги талаптарынын бири кыскалык, ошондуктан китепте К. Тыныстанов колдонгон термин, куранды термини колдонулду. Курандылар (куранды мүчөлөр) сөздүн тыбыштык турпатын, грамматикалык формасын гана эмес, лексикалык маанисин да өзгөртөт. Жаңы лексикалык маани, жаңы сөз жаратат. Демек, курандылар сөз жасайт.

Кыргыз тилинде куранды мүчөлөр бир топ арбын. Алар зат атоочтун курандылары, сын атоочтун курандылары, этиштин курандылары, тактоочтун курандылары болуп бөлүнөт.

Куранды мүчөлөрдү сөз жасайт дедик. Курандыларды сөз жасоо кызматынын мүнөзүнө, сөз жасоо кудуретине жараша өнүмдүү курандылар, аз өнүмдуү курандылар жана өнүмсүз курандылар деп үчкө бөлөбүз. Курандылар тууралуу толук маалымат жана аларга мисалдар төмөндө, тиешелүү сөз түркүмдөрүндө берилди.

Өнүмдүү курандылар. Өнүмдүү курандылар ар кандай сөздөрдөн сөз жасаганга жөндөмдүү болуп, абдан көп сөздөрдү жасай берет. Булар түрдүү турпаттагы уңгуларга (негиздерге) жалгана берүүгө ийкемдүү келет. Кыргыз тилинде мында курандылар бир топ арбын. Мисалы: Зат атоочтун -чы курандысы: малчы, окуучу, тамырчы, айдоочу, катчы, жолчу, өтүкчү, базарчы, бекерчи ж.б.; этиштин курандысы -ла: ойло-, бийле-, бойло-, жайла-, тордо-, боола-, суула-, ыйла-, көчөлө- ж.б.

Аз өнүмдүү курандылар. Аз өнүмдүү курандылар саналуу гана сөздөрдү жасайт. Булар ар кандай эле уңгуларга (негиздерге) жалгана берүүгө анчалык ийкемдүү эмес. Мисалы:

Уландылар

Кыргыз тилиндеги уланды мүчөлөр булар:

Булардын ар бири жалганган сөзгө тиешелүү грамматикалык маанилерди гана алып келет. Сөздүн формасын эле өзгөртүп, лексикалык маанисин өзгөртпөйт.

Негиз

Сөздүн негизи туруктуу болбойт, анын негиз экендиги конкреттүү сүйлөмдө же текстте гана белгилүү болот. Кыргыз тилиндеги сөздүн негизи уланды мүчөлөрдү гана кабыл албастан, куранды мүчөлөрдү кабыл алып, өзгөрүп башка негиз болууга да жөндөмдүү келет. Мисалы: Таалайга дилгир элимдин тарыхын кенен жазбасам. (А. Токомбаев) Мисалдагы таалайга деген сөздүн негизи таалай, ал эми Таалайлууга теңелбе деген мисалдагы таалайлууга деген сөздүн негизи таалайлуу деп жаңы негиз болду.

Ошентип, сөздүн негизи конкреттүү тексттин өзүндө аныкталат. Койчу койлорду короого айдады деген сүйлөмдөгү биринчи сөздүн негизи койчу, экинчи сөздүн негизи кой, үчүнчү сөздүн негизи короо, төртүнчү сөздүн негизи айда- болот.

Кыргыз тилиндеги сөздүн негизи түзүлүшү боюнча тубаса негиз жана туунду негиз деп экиге бөлүнөт.

1. Лексикалык мааниси жана түзүлүшү боюнча андан ары тутумдарга ажыратылбаган негиз тубаса негиз деп аталат.

Мисалы: эл, ата, комуз, акыл, айт-, ут- ж.б. сөздөр ушул турушунда эле лексикалык мааниге ээ болуп, ар кандай грамматикалык маанилерди кабыл алууга жөндөмдүү. Сөздөрдүн жасалышы үчүн да, сөздөрдүн өзгөрүшү үчүн да негиз болуп кызмат кыла берет. Ич ара мүчөлөргө (морфемаларга) ажыратылбайт. Ошондуктан булар тубаса негиздер болуп саналат.

Тубаса негиз сөздүн уңгусуна дал келет. Билимдүүнүн билими кишиге жугат. Мисалдагы кишиге, жугат деген сөздөрдүн негиздери – тубаса негиздер (киши, жук-). Ал эми кишиге, жугат деген сөздөрдүн уңгусу да киши, жук-.

2. Тутумунда куранды мүчөсү бар, башкача айтканда, куранды мүчө менен жасалган негиз туунду негиз деп аталат.

Мисалы: элчи (эл + чи), айтыш (айт + ыш), өтмөк (өт + мөк), аталуу (ата + луу), комузчу (комуз + чу), акылман (акыл + ман) ж.б. сөздөр ушул турушу менен эле, башкача айтканда, куранды мүчөлөрү менен эле сөздөрдүн жасалышы үчүн да, сөздөрдун өзгөрүшү үчүн да негиз болуп кызмат кылат. Бирок, көрүнүп тургандай, андан ары мүчөлөнөт, башкача айтканда, булардын тутумунда уңгу менен куранды мүчөлөр бар. Булар – туунду негиздер.

Туунду негиз сөздүн уңгусуна дал келбейт. Билимдүүнүн билими кишиге жугат. Мисалдагы билимдүүнүн, билими деген сөздөрдүн негиздери – туунду негиздер (билимдүү, билим), анткени, булардын экөөнүн тең уңгусу бил-, биринчиси билим деген сөздөн (билим деген негизден) -луу курандысы аркылуу, экинчиси болсо, бил- деген сөздөн (уңгудан же уңгуга дал келген негизден) -ым курандысы аркылуу жасалган.

Морфологиялык жол менен сөздөрдүн жасалышы сөздөрдүн негизинен башталат, башкача айтканда, ар кандай куранды мүчөлөр негизге (же тубаса негизге, же туунду негизге) жалганат. Мисалы: ишчи десек, куранды (-чы) тубаса негизге (уңгуга) жалганды; жазуучу десек, куранды (- чы) туунду негизге жалганды. Эгерде андан ары жазуучулар дей турган болсок, бул сөздүн негизи жазуучу болуп, уланды мүчө (-лар) ошого жалганып жатат.

Сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби

Кыргыз тилинде сөздүн тутумундагы мүчөлөр белгилүү бир орун тартип менен келет6. Анткени, агглютинация дайыма уңгудан (же негизден) кийин маанилик тартип менен биринен сала бири чиркешип келе берген сөз мүчөлөрү аркылуу туюндурулат. Кыргыз тилинде анын ички табиятына ылайык дайыма биринчи орунда, башкача айтканда, сөздүн башталышы болуп уңгу келет.

Кабыл алынган айрым сөздөрдө гана уңгудан мурда жалганган мүчөлөр бар: бейадеп, бейкапар, натуура, найынсап ж.б. Бул көрүнүш деле кыргыз тилиндеги сөздөрдө сөз мүчөлөрүнүн белгилүү тартип менен жайгашыш ыраатына таасир эте бербейт. Болгону ошол саналуу гана сөздөрдө сөз жасоочу каражат (сөзалды мүчө) уңгудан мурда келет: адеп – бейадеп, капар – бейкапар, туура – натуура, ынсап – найынсап ж.б. Анан калса, сөзалды мүчөлөрү бар сөздөрдүн дээрлик бардыгы башка тилдерден кабыл алынып өздөштүрүлгөн. Алар ошол тилдердеги сөзалды мүчөлөрү бар турпаты менен кабыл алынып өздөштүрүлгөн. Демек, кыргыз тили үчүн мындай сөздөр негиз катары болуп, сөз мүчөлөрүнүн орун тартип мыйзамына карама-каршы келбейт.

Сөздөрдө сөз мүчөлөрүнүн жайгашыш ырааты атоочтордо бир башка жана этиштерде бир башка болот. Себеби, атоочтордогу жана этиштердеги грамматикалык категориялар бири-бирине дал келе бербейт. Башкача айтканда, атооч сөздөр башкача ыкта, этиш сөздө башкача ыкта өзгөрөт. Ошентип, төмөндө биз атооч сөздөрдөгү сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби менен этиш сөздөрдөгү сөз мүчөлөрүнүн орун тартибин өз-өзүнчө карайбыз.

Атооч сөздөрдөгү сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби

Атооч сөздөр деп зат атооч, сын атооч, сан атооч, ат атоочторду айтабыз. Грамматикалык белгилери боюнча этиштин кыймыл атооч жана атоочтук өзгөчө формалары да атоочтор сыяктуу өзгөрүүлөргө дуушар болот. Акыркылары, кыймыл атооч менен атоочтуктар – туунду формалар. Ошондуктан, булардагы сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби да атооч сөздөрдөгү сөз мүчөлөрүнүн орун тартибиндей эле болот. Кыймыл атоочтор менен атоочтуктардан мисал келтиргенде биерде алардын этиш уңгулары эске алынбады, анткени, жогоруда айтылгандай, алардагы мүчөлөрдүн жайгашыш орун тартиби кыймыл атооч, атоочтук болуп турган негиздерден башталат.

Атооч негиздерге (уңгуларга) уланды мүчө жалгангандан кийин эч качан куранды мүчө жалганбайт. Демек, курандылар жалганса, негизге гана жалганат, ал эми уланды мүчөлөр болсо, негизге да (анын ичинде уңгуга да) жана уландылардан кийин да жалгана берет.

Сөздө бир нече куранды мүчөлөр биринин артынан бири келиши да мүмкүн: башкармалык, котормочу ж.б.

апа-лар	апа-лар-ыбыз-сыңарбы
апа-лар-ыбыз (-ныкы)	(апа-быз)
апа-лар-ыбыз-дын	(апа-быз-сыз-бы)
апа-лар-сыңар	(апа-быз-дын)
апа-лар-ыбыз-сыңар	(апа-сыңар)
апа-лар-быз	(апа-быз-сыз)

Курандылуу сөздөрдөн мисал келтирели:

ор-ок-чу-лар
ор-ок-чу-лар-ыбыз (-ныкы)
ор-ок-чу-лар-ыбыз-дын
ор-ок-чу-лар-сыңар
ор-ок-чу-лар-ыбыз-сыңар
ор-ок-чу-лар-быз
ор-ок-чу-лар-ыбыз-сыңар-бы

Ошентип, атоочтордо сөз мүчөлөрүнүн биринен кийин бири келе турган орун тартиби негизинен төмөндөгүдөй схемада жүрөт:

Негиз (уңгу же уңгу + куранды) + уланды (көптүк сан, таандык, жөндөмө, адамзаттык атоочтордо жак, суроо мүчөсү). Муну төмөндөгүдөй кылып таблица түрүнө келтирип көрсөтүүгө болот.

Этиш сөздөрдөгү сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби

Этиш сөздөрдө сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби атоочтордукунан бир аз башкача болот. Анткени, этиштерде атоочтордон айырмаланган грамматикалык категориялар бар. Анын үстүнө этиш сөздөр – абстракттуу сөздөр. Алардын турпат-көрүнүштөрүн (реалийлерин) көрүүгө, кармоого мүмкүн эмес.

Ошентип, этиш сөздөрдө сөз мүчөлөрүнүн жайгашыш орун тартиби төмөндөгүдөй ыраатта жүрөт.

Негиз (же уңгу), мамиле мүчөлөр, терс маани мүчөсү, чакчылдын мүчөсү (же чакчылдын мүчөсү + жардамчы этиш), чак жана ыңгай көрсөткүчтөрү, жак жана сан көрсөткүчтөрү, өтүнүч жана суроо маанисинин мүчөлөрү.

Муну төмөндөгүдөй кылып таблица түрүнө келтирип көрсөтүүгө болот.

-ыңыз

-ыңыздар

Этиш сөздөрдө сөз мүчөлөрүнүн биринен кийин бири келип жайгашыш ырааты ушул тартипте жүрөт. Этиш сөздөрдөгү сөз мүчөлөрүнүн сөзгө жалганыш катар тартиби ушул тартипти сактап келе берет.

Бул, албетте, этиштик негиздерге (уңгуга да) сөз мүчөлөрүнүн мүмкүн болушунча бардыгынын биринен сала биринин ырааттуу жалганыш мүмкүнчүлүгүнө дал келет. Акыйкатында, кыргыз тилиндеги тубаса этиштерге да, туунду этиштерге да алдагы мүчөлөрдүн бардыгы эле жалганып келе бербейт. Тилдин жандуу жүрүшүндө, башкача айтканда, сүйлөшүп жаткан учурда ар бир сөзгө мүмкүн болгон бардык мүчөлөрдү жалгай бербейбиз. Анткени, сүйлөшкөндө ой мааниси менен сөздөр ар кайсы учурда ар башка формада келип колдонулат.

Этиштин терс маани мүчөсү болсо, өзүнөн мурда келүүчү мамиле көрсөткүчтөрүнүн бардыгына тең жалгана берүүгө жөндөмдүү.

Чак жана ыңгай мүчөлөрүнөн кийинки катар тартипте келе турган жак жана сан көрсөткүчтөрү болсо, жалгана турган сөз формаларын ылгабайт. Булар да өздөрүнөн мурда келүүчү мүчөлөрдүн айрымдарын аттап барып жалгана бериши мүмкүн, бирок, милдеттүү түрдө чакчыл мүчөлөрүнөн кийин гана жайгашышат. Мисалы: айтамын, бекийт, майлайсыз ж.б.

Ал эми акыркы катардагы суроо маанисинин мүчөсү (-бы) өзүнөн мурда келүүчү грамматикалык каражаттарды эч ылгабайт, бардыгына тең жалгана берет. Өтүнүч маанисин берүүчү мүчө болсо (-чы), экинчи жактын көрсөткүчтөрүнөн кийин гана келет.

Этиш сөздөрдөгү сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби биротоло аныкталды деген ойдон алыспыз. Анткени, бул маселе кыргыз тил илиминде жаңыдан гана7 колго алынып, азырынча өзүнүн изилдөөчүсүн күтүп турат.

Сөз жасоо

Пикир алмашуу карым-катышындагы эң негизги тилдик бирдик – сөз. Сөздөрдүн бара-бара эскирип, унутулуп калаары, алардын маанилеринин өзгөрүп кетиши, маанилердин көбөйүп кетиши жана жаңы сөздөрдүн да пайда болушу тууралуу лексикологияда айтылган. Тилдин лексикалык корунун жаңы сөздөр менен улам толукталып байый бериш процесси башка тилдерден өздөштүрүлгөн сөздөр жана тиешелүү морфологиялык көрүнүш, сөз жасоо процесси аркылуу ишке ашат.

Сөз жасоо тил илиминин өз алдынча бөлүмү катары да каралат. Өзбек лингвисттери, мисал үчүн, сөз жасоону лексикология, грамматика сыяктуу эле бөлүм деп кабыл алып грамматика жазышкан.

Кыргыз тилинде сөз жасоо боюнча Ж. Шүкүров, Б.Ө. Орузбаева, С. Кудайбергеновдор атайын илим-изилдөө иштерин жүргүзүшүп, монографиялар жарыялашкан. Айрыкча академик Б.Ө. Орузбаева кыргыз тилиндеги сөз жасоо проблемаларын өтө терең изилдеп, анын теориялык маселелерин, кыргыз тилиндеги сөздөрдүн жасалыш жолдорун ачып көрсөткөн.

Бирок, азырынча кыргыз тилинде сөз жасоону тил илиминин өз алдынча бөлүмү катары бөлүп көрсөткөн окуу китеп али жарала элек. Дээрлик бардык окуу китептерде, академиялык грамматикада11 да ал морфологиянын тутумунда каралып келет.

Сөз жасоо чынында эле лексикология менен морфологиянын экөөнө тең тиешеси бар илим. Анын лексикологияга жакындыгы тилдеги лексикалык байлыкты иликтейт. Сөздөрдүн кантип жасалып, кайдан келип каларын, лексиканын толукталуу мыйзамдарын ачып көрсөтөт.

Ал эми морфологияга жакындыгы сөздөрдүн жасалышында алардын тутумдук түзүлүшүндөгү өзгөрүүлөрдү көрсөткөндүгүндө жатат. Сөздүн морфологиялык жол менен жасалышында да, синтаксистик жол менен жасалышында да анын тутумдук түзүлүшү иликтенбей калбайт. Ошентип, сөз жасоо тил илиминин өз алдынча бөлүмү болсо да морфологиянын сөздүн тутуму деген бөлүмү менен ажырагыс биримдикте каралат. Анткени, ар кандай сөздүн жасалышында грамматикалык каражат катары эсептелген курандылар да, бири-бири менен биригип бир сөз болгон уңгулар да сөздүн тутумундагы мүчөлөр (морфемалар) болуп саналат.

Мына ушул жагдайлар бул окуу ктепте сөз жасоону тил илиминин морфология бөлүмүнүн тутумунда карап чагылдырууга мүмкүнчүлүк берди.

Жандуу көрүнүш болуп эсептелген тилдин сөздүк корунда өзгөрүүлөр болуп, өнүгүү процесси тынымсыз жүрүп турат. Себеби, турмуш бир ордунда катып калып, бир калыпта болбойт. Адамзат ар качан алдыга, жакшы жашоого, дүйнөнү дагы да терең таанып билүүгө, дагы да терең өздөштүрүүгө умтула берет.

Демек, жаратылыш сырларын улам жаңыдан тереңдете өздөштүрүүлөр ишке ашып, табияттын таанып билине элек купуя сырлары адам акылына туруштук бере албай тааныла, билине берет. Ал эми бул процесстер, ар бир жаңы ачылыштардын, жаңыдан таанылып билинген жаратылыш сырларынын тилибиздеги жаңыча аталыштары менен коштолуп жүрүп олтурат. Башкача айтканда, лексика толукталат. Албетте, лексика мамиле-катнашта болгон тилдерден даяр сөздөрдү кабыл алуу менен да толукталат. Бирок, мындай процесске карганда тилдин өзүнүн ички ресурстарынын эсебинен толукталуусу бир топ арбын жана мол болот. Тилдин өзүнүн ички табиятына ылайык жаңы сөздөр жаралат. Куранды мүчөлөр ишке кирет, эки же андан көп сөздөр бир маани жаратуу үчүн биригишет. Ошентип, морфологиялык процесс жүрөт.

Сөз жасоо эки мааниде колдонулат.

Биз бул жерде сөз жасоонун алдагы биринчи маанисинде иш алып барабыз. Сөздүн жасалышы белгилүү деңгээлде грамматикалык кубулуш болуп саналат. Башкача айтканда, жаңы сөздүн пайда болушу үчүн тилдик бирдиктердин аракети, сөздөрдүн же сөз мүчөлөрүнүн (морфемалардын) бири-бири менен карым-катышка түшкөн аракеттеринин натыйжасы талап кылынат. Жаңы маани берүү үчүн, жаңы маани жаратуу үчүн тыбыштык жаңы курам, мурдагылардан башкача сырткы турпат жаралыш керек да, алар ошол жаңы маани маңызын өзүнө сиңирип алыш керек.

Ошентип, тил илиминде сөз жасоонун өзүнчө маанилери, типтери жана жолдору болот.

Сөз жасоо мааниси

Сөз жасоо тиби

Келтирилген мисалдарды С. Давлетов жазгандай кылып схемага келтирсек, төмөндөгүдөй болот.

Биринчи мисал этиштик негиздер + куранды -ык = атооч сөздөр

Экинчи мисал атооч негиздер + куранды -ла = этиш сөздөр

Ошентип, сөз жасоонун тиби үчүн төмөнкүдөй жалпылыктардын болушу шарт:

Мисалы: оймо, чийме, сүзмө, түймө, сайма, кырма деген сөздөрдүн жасалышы бир типте болду, анткени, буларда жогорудагы беш шарт сакталып турат.

Сөз жасоо жолдору

Кыргыз тилинде жаңыдан жасалган сөздөр бир топ арбын. Алардын ар кандай ыктар, амалдар менен жасалгандыгына карай өзүнчө бөтөнчөлүктөрү бар. Мисалы: малчы, басма, ачыткы, сына-, көбөй- деген сөздөр негизге куранды мүчөлөрдүн жалганышы менен жасалса, байке, таята, быйыл, аткулак, Каракол, Жаныбек деген сөздөр эки сөздүн кошулуп, лексикалык бир маани билдириши аркылуу жасалган. Ошентип, сөздөрдүн жасалыш ыгындагы айырмачылыктарга карата кыргыз тилинде сөз жасоонун эки жолу болот: сөз жасоонун морфологиялык жолу жана сөз жасоонун синтаксистик жолу.

Тил илиминде айтылып жүргөн сөз жасоонун лексика-семантикалык жолун С. Давлетов лексикалык маанилер алкагында карап, лексикологиянын обөектиси деп эсептейт. Биз да ушул көз карашты колдоп, төмөндө сөз жасоонун аталган эки жолу тууралуу сөз кылабыз.

Сөз жасоонун морфологиялык жолу

Сөз жасоонун морфологиялык жолу менен жасалган туунду сөздөр кыргыз тилинде абдан көп. Морфологиялык жол менен сөз жасай турган курандылар да мол.

Куранды мүчөлөр, алардын бөлүнүштөрү жана башка касиеттери жогоруда «курандылар» деген темада кеңири айтылды. Мына ошол курандылар аркылуу сөздөрдүн жасалышына мисалдар жана курандылардын маанилери төмөндө тиешелүу сөз түркүмдөрүндө кеңири айтылат.

Сөз жасоонун синтаксистик жолу

Эки же андан көп сөздөрдүн биригиши аркылуу жаңы сөздөрдүн жасалыш ыгы сөз жасоонун синтаксистик жолу деп аталат.

Мисалы: агайын, кайната, бүгүн, айбалта, кумшекер, ашказан, үй-жай, ата-бала, кыз-кыркын, курал-жарак, баш бак-, кол кой-, көз сал-, Сагыналы, Мукамбеткалый, Сатыбалды, Арчатору, Аккыя, Онбиржылга, Чатыркөл ж.б. сөздөр эки (үч) сөздүн биригип бир маани бериши аркылуу жасалган, башкача айтканда, сөз жасоонун синтаксистик жолу менен жасалган. Кыргыз тилинде мындай ык менен жасалган сөздөр өтө көп.

Мисалы, зат атоочтор: кыларкан, таяке, оозеки, жетата, көккытан, аткулак, бакажалбырак, ташкөмүр, бала-бакыра, ыйкы-тыйкы, күч-кубат, Сатыбалды, Токтобүбү, Турусбек, Ысыккөл, Шамалдысай, Чоңсарой, Акталаа ж.б.

Сын атоочтор: боз ала, жээрде кашка, кызыл ала ж.б.

Сан атоочтор: он бир, кырк сегиз, бир жүз отуз беш, алты миң сегиз жүз токсон төрт, экиден бир, үч-үчтөн, төрттөн бир, төрт-беш, жыйырма-отуз, бирин-серин ж.б.

Ат атоочтор: кимдир бирөө, кайсы бир, эч качан, эч бир, ар ким, ар нерсе, алда ким, эмне кылып жатат? ж.б.

Этиштер: ала кел-, бара бер-, келе бер-, байкай кой-, окуп чык-, тоюп ал-, ырдап кой-, капа бол-, көз сал-, тил ал-, кол кой-, жол чал-, тырп эт-, жарк эт-, чү де-, кош де-, жылт кой-, чөк түш- ж.б.

Тактоочтор: ары-бери, бат-бат, бетме-бет, анча-мынча, эртели-кеч, анда-санда, алда кайда, ар дайым ж.б.

Синтаксистик жол менен жасалган сөздөр – татаал сөздөр. Ошондуктан, төмөндө татаал сөздөрдүн түрдүү касиеттерине, түрлөрүнө өзүнчө токтолобуз.

Татаал сөздөр

Татаал сөздөр жөнөкөй сөздөрдөн тутумдук түзүлүшү менен айырмаланат. Бирок, булар деле тутумунда эки же андан көп сөз болгонуна карабай лексикалык бир гана маанини билдирет. Демек, татаал сөздөр сүйлөмдө сүйлөмдүн бир эле мүчөсүнүн милдетин аткарат. Татаал сөздөрдүн айрым топтору жөнөкөй сөздөрдөн грамматикалык маанилери боюнча да айырмаланат.

Мисалы: киши-кара, бала- чака, мал-сал, эгин-тегин деген сыяктуу татаал сөздөрдө дайыма көптүк сан мааниси кошо болот.

Татаал сөздөрдүн грамматикалык жактан уюшулушу өтө ар түрдүү. Эки же андан көп компоненттерден тургандыктан алардын ортосунда бири- бирин байланыштырып турган синтаксистик байланыш бар. Ошондуктан, аларды грамматикалык жактан уюшулушу жана тутумдук түзүлүшү боюнча төмөндөгүдөй топторго бөлүштүрүп карайбыз:

1. Ыкташуу байланышы менен уюшулган татаал сөздөр. Кыргыз тилиндеги татаал сөздөрдүн басымдуу бөлүгү ушул ык менен уюшулган. Аларды биз тутумундагы сөздөрдүн (негиздердин) маанисине, мүнөзүнө жана түркүмдүк өзгөчөлүгүнө жараша андан ары дагы бөлүштүрөбүз:

а) жалаң атоочтордун айкашынан турган татаал сөздөр:

каржилик, таштүлөк, өнөржай, ашказан, бүгүн, чоңата, Соңкөл, Ылайталаа, Сарыжаз, Жоошбай, Алмагүл, Турганбай, илимий даража, айылдык кеңеш, беш айлык, эл аралык ж.б.

б) атоочтор менен этиштердин айкашынан турган татаал сөздөр: кол сал-, жакшы көр-, жок кыл-, өч ал-, дем ал-, баш ий-, пайда бол-, баш бак- ж.б.

в) чакчылдар менен байланышып уюшулган татаал сөздөр:

бара бер-, жаза сал-, тура тур-, кийе кой-, окуп жибер-, кайтып кел-, байкай кой- ж.б.

г) тактоочтор менен айкашып уюшулган татаал сөздөр:

тез тез, ары бери, алда кайда ж.б.

д) тууранды сөздөр менен байланышып уюшулган татаал сөздөр: тарс эт-, жылт эт-, чү де-, жылт кой- ж.б.

2. Таандык байланыш менен уюшулган татаал сөздөр:

бирдин айы, бештин айы, шайлоо комиссиясы, төрөт үйү, окуу бөлүмү ж.б.

3. Башкаруу байланышы менен уюшулган татаал сөздөр:

жолго сал-, жандан кеч-, көзгө түш-, колго сал-, күнүн көр-, тилден кал-, жокко чыгар-, баш жаз-, жооп бер-, өкүттө кал- ж.б.

4. Тең байланыш аркылуу уюшулган татаал сөздөр. Мындай ык менен уюшулган татаал сөздөр да кыргыз тилинде бир топ арбын. Булар да өз ара бири-биринен айырмаланган топторго бөлүнөт:

а) түгөйлөрүнүн бардыгы лексикалык маани берип турган сөздөрдөн (негиздерден) уюшулган татаал сөздөр: тоо-таш, курал-жарак, күч-кубат, азап-тозок, алыш-бериш, эрди-катын, кадыр-барк, ал-абал, кылык-жорук, ит-куш, курт-кумурска ж.б.

б) түгөйлөрүнүн бири лексикалык маани бере албаган сөздөрдөн (негиздерден) уюшулган татаал сөздөр: кыз-кыркын, китеп-митеп, бала-бакыра, эгин-тегин, кийим-кечек ж.б.

в) түгөйлөрүнүн бардыгы лексикалык маани бере албаган сөздөрдөн (негиздерден) уюшулган татаал сөздөр: ыйкы-тыйкы, ыпыр-сыпыр, олку-солку, быт-чыт, үрөң-бараң ж.б.

Тутумдук түзүлүшү боюнча кыргыз тилиндеги татаал сөздөрдүн үч түрү бар. Алар: кош сөздөр, кошмок сөздөр жана кыскартылган сөздөр.

Кош сөздөр

Маанилик же уйкаштык жагынан жупташып келип бир гана лексикалык мааниге ээ болгон татаал сөздөр кош сөздөр деп аталат. Мисалы: күч-кубат, бала-чака, алдым-жуттут, алай-дүлөй, чымын-чиркей ж.б.

Кош сөздөр түгөйлөрүнүн (компоненттеринин) берген маанилерине жараша өз ара топторго бөлүнөт.

1. Түгөйлөрүнүн бардыгы өз алдынча лексикалык мааниге ээ боло алган кош сөздөр: ата-эне, жер-суу, короо-короо, таңгак-таңгак, өйдө-төмөн, кайгы-капа, жан-жаныбар, соода-сатык, кой-эчки ж.б. Кош сөздөрдүн бул тобун С. Давлетов андан ары дагы үчкө бөлгөн:

а) Карама-каршы кош сөздөр. Түгөйлөрү өз ара карама-каршы мааниде болуп кош сөз жаралат: оң-терс, чоң-кичине, кары-жаш, улуу-кичүү, жакшы-жаман, асты-үстү, алды-арты, күн-түн, дос-душман.

б) Маанилеш кош сөздөр. Т үгөйлөрү өз ара бири-бирине синоним маанилерде келип кош сөз жаралат: сак-саламат, аман-эсен, күч-кубат, жарды-жалчы, кедей-кембагал, алдуу-күчтүү, ачык-айкын.

в) Түркүмдөш кош сөздөр. Түгөйлөрүнүн экөө тең бир текте же бир сөз түркүмүндө келип, кош сөз жаралат: алма-өрүк (экөө тең жемиш), идиш-аяк (экөө тең буюм), курт-кумурска, казан-аяк, чымын-чиркей, музоо-торпок, кой-козу, кулун-тай ж.б.

2. Түгөйлөрүнүн бири өз алдынча лексикалык мааниге ээ боло албаган кош сөздөр: аке-жаке, айыл-апа, жорук-жосун, жаман-жуман, жыт-жыбыр, жоон-жолпу, будуң-чаң, оңой-олтоң, кең-кесири, кийим-кечек ж.б.

3. Түгөйлөрүнүн бардыгы өз алдынча лексикалык мааниге ээ боло албаган кош сөздөр: оргу-баргы, уйгу-туйгу, үрүл-бүрүл, илең-салаң, кым-куут, бака-шака, акыр-чикир, быт-чыт ж.б.

Кош сөздөрдү жалпы категориялык грамматикалык маанилерине карай да өзүнчө топторго бөлүштүрөбүз.

Кош сөздөр татаал сөздөрдүн башка түрлөрүнөн жазылышы боюнча араларына дефис (-) коюлуп жазылышы менен да айырмаланат. Булар жупташып бириккен татаал сөздөр. Дефис бириктирүү маанисине ээ. Дефис аркылуу кош сөздөрдүн эки же андан көп тутумдары биригип турат.

Кошмок сөздөр

Тутумдашкан эки же андан көп сөздүн (негиздин) ортосундагы синтаксистик байланыш мааниси солгундап же жоголуп, алар биригип лексикалык бир гана мааниге ээ болуп калат. Мына ушундай татаал сөздөр кошмок сөздөр деп аталат.

Мисалы: айбалта, аткулак, балчелек, колжазма, ишбилги, аккөңүл, ачкүсөн, көккытан, эчкемер, көзайнек, демалыш, чыпетме, атбагар, орунбасар, Мукамбеткалый, Тилебалды, Жетөгүз, Салкынтөр, Базаркоргон ж.б.

Кошмок сөздөрдө тутумдарынын жекече тургандагы маанилери эске алына бербейт. Алар биригип бир маани берет. Бирок, кандайдыр деңгээлде кошмок сөздүн тутумундагы жөнөкөй сөздөрдүн мааниси менен кошмок сөз маанисинде байланыштын болушу мүмкүн.

Кыргыз тилинде кошмок сөздөр өтө эле көп. Алардын уюшулуш, куралыш, түзүлүш өзгөчөлүктөрү да өтө ар түрдүү. Анткени, кошмок сөздөр дээрлик бардык сөз түркүмдөрүн камтып, бир тобу эки башка сөз түркүмүнө жата турган сөздөрдүн (негиздердин) биригишинен келип чыккан.

Кошмок сөздөрдө экиден ашык лексикалык маанидеги сөздөр биригип, башка лексикалык маани жаратат да, башкача грамматикалык маанилердин жаралышына негиз болуп кызмат кылуу милдетин аткарат. Булардын мына ушундай татаал табияты кыргыз тил илиминде азырынча өз изилдөөчүсүн күтүп келет. Ошондуктан, биз кошмок сөздөрдү бул эмгегибизде тигиндей-мындай деп топторго бөлүштүргөн жокпуз. Кошмок сөздөрдүн бөлүнүшү боюнча Б. Ө. Орузбаеванын16 эмгегин кароону сунуш кылабыз.

Кыргыз тилинде кошмок сөздөрдүн жазылышы да бир беткей эмес. Бир тобу бириктирилип жазылса, башкалары бөлөк-бөлөк жазылат. Чынында эле кулак сал-, дит бак-, кол кой-, ала кел-, таап ал- деген өңдүү этиштерди, кара сур, кызыл ала, кара күрөң, мала кызыл деген сыяктуу сын атоочторду, он беш, отуз сегиз, эки жүз элүү алты, эки жарым өңдүү сан атоочторду, кимдир бирөө, кайсы бир, эч качан, эч кандай сыяктуу ат атоочторду, ар дайым, ар убак, алда кайда, алда качан өңдүү тактоочторду, ойлоп табуучу, башкы командачы, пайдалуу кен, кенже лейтенант, маданий турмуш, Кыргыз улуттук университети, Бириккен улуттар уюму деген сыяктуу зат атоочторду бириктирип жазуу бир топ опурталдуу.

Кыргыз тилинин жазуу эрежелеринин жаңы редакциясында кошмок сөздөрдүн көпчүлүгүн бириктирип жазуу сунуш кылынган. Аткулак, аттиш, акмай, алакөөдөн, ачкөз, ачарбак, бакажалбырак, биртууган, бешилик, бозулан, баңгизат, жансоога, жибеккурт, желаргы, жетата, зымтор, ишөргүү, ишсапар, көзайнек, карөзгөй, көкжал, колжазма, кызкуумай, кырарка, канталамай, кумшекер, күнкарама, көзайнек, окчонтой, орунбасар, сүттикен, чегара, эрсайыш, эстутум, Карабулак, Кызкүйөө, Кудайберген, Семизбел, Таабалды, /чтерек, Чымкоргон сыяктуу кошмок сөздөр таята, таяке, чоңене, быйыл, бүгүн, көкмээ, оозеки, басмайыл, чүгой, төөматек, жанбаш деген кошмок сөздөрдөй эле биригип, лексикалашып, бир маани берип турат. Булардын бардыгы ушул турпаты менен жазылып, ар кандай сөздүктөрдө ар бири ушул турпаты менен өз-өзүнчө макала болуп келип, реестрге чыгып жазылууга укуктуу.

Кыскартылган сөздөр

Сөздөрдүн кыскартылып биригишинен жасалган татаал сөздөр кыскартылган сөздөр деп аталат. Мисалы: шаарком, профсоюз, КР, БУУ ж.б. Мындай сөздөр кыргыз тилинде анча көп эмес. Анткени, булар ойлоп табылып жасалган татаал сөздөр. Кыскартып жазуу сөздүн же сөздөрдүн кайсы муунунан, кайсы тамгасынан кыскартуу ыңгайына жараша жүрөт да, чыгармачылык менен ой жүгүртүүнү талап кылат. Кыргыз тилинде азырынча мындай салт калыптана элек, көбүнчө башка тилдерден өздөштүрүлгөн сөздөр менен кыскартылган сөздөр жаралат. Кыскартууларда, айрыкча муун же сөздүн тыбыштык башка бөлүктөрүнөн кыскартууларда грамматикалык бирдиктүү эреже иштелип чыга элек.

Кыргыз тилинде сөздөр эки жол менен кыскартылып бириктирилип татаал сөздөр уюшулуп жүрөт.

1. Сөздөрдүн тутумундагы муундардан, морфемалардан кыскартып бириктирүү аркылуу уюшулуп кыскартылган сөздөр. Мисалы: боршайком (борбордук шайлоо комиссиясы), шайлооком (шайлоо комиссиясы), облсот (областтык сот), райборбор (райондун борбору), ЖоКе (Жогорку Кеңеш), райакимчилик (райондук акимчилик), ЖаМУ (Жалалабат мамлекеттик университети), БатМУ (Баткен мамлекеттик университети) ж.б.

Кыскартылган сөздөрдүн жаралышындагы бул ыкма азыркы кыргыз тилинде анча өнүгө бербей келет. ХХ кылымда пайда болгон Кыргызмамбас, Кыргызокуупедмамбас сыяктуу сөздөр эскирип архаизмдерге айланып калды.

2. Баш тамгаларды бириктирүү аркылуу уюшулган кыскартылган сөздөр. Мисалы: БУУ (Бириккен улуттар уюму), КР (Кыргыз Республикасы), КУУ (Кыргыз улуттук университети), ИИМ (Ички иштер министрлиги), ТИМ (Тышкы иштер министрлиги), БГУ (Бишкек гуманитардык университети), ж.б. (жана башка), ж.б.у.с. (жана башка ушул сыяктуу), б.а. (башкача айтканда), б.э.ч. (биздин эрага чейин) ж.б.

Баш тамгаларынан кыскартылган сөздөрдө татаал сөз болуп, анын эки уңгусунун тең баш тамгалары кыскартылса, экинчи уңгунун баш тамгасы кичине тамга менен жазылат. Мисалы: ЖаМУ (Жалалабат мамлекеттик университети) ж.б.

Кыскартылган сөздөрдүн жаралышындагы бул ыкма азыркы кыргыз тилинде өз ордуна ээ болуп калыптанып баратат.

Гласные

Они образуют очень симметричную систему противопоставлений по ширине, мягкости и огубленности. Как это понять? Прежде всего, разберемся со знакомыми гласными а, э(е), ы, и, о, у. Потом поговорим о непривычных для русского языка ө, ү.

Широкие и узкие гласные

Мягкие и твердые гласные

Огубленные и неогубленные гласные

Очень наглядно можно увидеть систему киргизских гласных на схеме:

Чтобы выговорить ү, нужно попробовать один из двух способов:

Очень важно, чтобы у вас получился один однородный звук, а не, например, у, переходящий в и, или наоборот.

Точно так же отрабатывается звук ө. Только «смешиваются» в этом случае, любым из двух показанных способов, звуки э и о.

Долгие гласные

Согласные

Большинство киргизских согласных очень похожи на соответствующие русские и не вызовут проблем: б, п, т, д, з, с, м, н, р, ч, ш. Несколько звуков, не похожих на русские, будут рассмотрены чуть ниже.

Смягчение

Важнейшим отличием русской фонетики от киргизской является смягчение, вызываемое мягкими гласными. В русском мягкий гласный смягчает только предшествующий согласный: перо [пь-и-р-о]. В отличие от этого, в киргизском смягчается и предыдущий, и последующий согласный (практически, смягчается все слово: берет он дает [бь-э-рь-э-ть], көйнөк рубашка [кь-ө-й-нь-ө-кь].Правда само смягчение в киргизском значительно слабее, чем в русском. Поэтому мягкие знаки, которые я использую для обозначнеия смягченных гласных, очень преувеличены. На самом деле все эти согласные полумягкие.

Согласные, отличающиеся от русских

к/г

Небольшой нюанс: слова, вошедшие в киргизский из русского языка, произносятся с русским ж: журнал, инженер.

Киргизский л в твердом варианте ничем не отличается от русского твердого л. А вот мягкий л не настолько мягок, как русский ль. Он аналогичен европейскому (французскому, немецкому, чуть меньше, английскому) L.

Особый звук, которого нет в русском. В первом приближении напоминает сочетание нг, только г в нем не слышится, а все произношение сдвигается в заднюю часть ротовой полости (в сторону г). При произношении «обычного» н кончик языка касается зубов или бугорков над ними (альвеол). Для правильного произношения ң нельзя допускать контакта языка с зубами, а наоборот, весь язык отодвигается назад, к заднему небу. Такой звук есть в английском (king, long) или немецком (lang, Ordnung).

Гармония гласных

Киргизский язык относится к особому типу языков, называемых агглютинативными, когда к корню может присоединяться очень большое количество словообразовательных и словоизменительных суффиксов.

Например:

В киргизском действует закон гармонии гласных. Суть его в том, что корневой гласный задает тон всем гласным данного слова. Все гласные в киргизском разделяются по мягкости-твердости и огубленности-неогубленности на четыре группы по два звука. Все служебные слоги (всевозможные суффиксы, которых может «приклеиваться» к корню очень много) могут содержать только гласные той же группы, к которой относится гласный корня. Если корень содержит более одного гласного, то определяющем будет последний слог корня, к которому и происходит присоединение суффиксов.

Например:

наши праздники: той-лор-убуз (только твердые губные гласные)

наши головы: баш-тар-ыбыз (только твердые неогубленные гласные)

наши дела: иш-тер-ибиз (только мягкие неогубленные гласные)

наши дни: күн-дөр-үбүз (только мягкие губные гласные)

овцевод койчу, охотник мергенчи, рыбак балыкчы, художник сүрөтчү

Исключения из закона гармонии гласных

Слова, заимствованные из других языков, не обязательно имеют внутреннюю гармонию: имарат здание (из арабского), телефон (из русского) и т.д. Тем не менее, при присоединении суффиксов основное правило гармонии по прежнему выполняется, т.е. суффиксы гармонизируются по последнему гласному корня: имараттар здания, телефондор телефоны.

Следует заметить, что многие заимствованные слова произносятся (а иногда и пишутся) в несколько более гармонизированном виде:

мүнүт минута (также мүнөт)

мүмкүн возможно (от арабского мумкин)

дарыя река (от иранского дарья)

Ассимиляция согласных

Многие киргизские согласные изменяются в зависимости от соседних с ними звуков. Такие изменения называются ассимиляцией.

1.Ассимиляция в конце слова

2. Ассимиляция К и П перед гласным

3. Переход Л, Н > Д

4. Оглушение после глухого.

Присоединяясь к глухому согласному, начальный согласный форманта оглушается:

Ударение

В отличие от русского, в киргизском сосуществуют два совершенно разных ударения: силовое ударение в слове и музыкальное ударение во фразе. Для человека с родным русским, не прошедшего специальную подготовку в области фонетики, услышать эти ударения может быть далеко не просто. Обычно сюрприз возникает, когда читаешь во всех учебниках киргизского языка, что ударение обязательно должно падать на последний слог слова, а потом в речи ловишь время от времени формы, в которых это явно не так. В чем же все-таки дело и как быть?

корóбочка: ко- (30% энергии) ро- (40%) боч- (15%) ка- (15%)

водовóзка: во- (15% энергии) до- (30%) воз- (40%) ка- (15%)

Прошу прощения за долгий рассказ, мы начинаем переходить к делу.

Итак, в киргизском отдельном слове ударение всегда (точнее, почти всегда за двумя исключениями) стоит на последнем слоге. И является силовым. Но вот в потоке речи под интонационным ударением может находиться практически любой слог.

Теперь, для порядка, немного правил:

1. Нормальным для киргизского языка является фиксированное ударение на последнем слоге.

2. В словах, заимствованных из других, прежде всего. русского и западноевропейских, языков, ударение обычно сохраняет то место, где оно находилось в языке-источнике: газéта, администрáция, подрýжка.

3. При присоединении формантов ударение автоматически сдвигается, оставаясь на последнем слоге:

атá отец, аталáр отцы, аталарыбызгá нашим отцам.

4. Из правила последнего слога есть одно важное исключение: форманты сказуемости всегда безударны:

кошчýсуз Вы- пастух (сравните с притяжательной конструкцией с личным формантом, которая имеет такой же вид, но отличается ударением: кошчусýз Ваш пастух).

Единственное и множественное число

Единственное число не имеет особых показателей. Основной вариант форманта множественного числа -лар.

-лар: суулар воды, реки

-лер: кепелер шалаши

-лор: тоолор горы

-лөр: түлкүлөр лисы

-дар: балдар дети

-дер: мугалимдер учителя

-дор: колдор руки

-дөр: сөздөр слова

-тар: сааттар часы

-тер: китептер книги

-тор: оттор травы

-төр: өсүмдүктөр растения

Следует быть готовым к тому, что употребление множественного числа в киргизском не всегда совпадает с русским. Наиболее важное отличие:

С числительными всегда употребляется единственное число: эки саат два часа, тогуз шаар девять городов, жүз сом сто сомов.

Спряжение существительных

Спряжение имени

1 лицо ед. числа	-(ы)м	балам мой мальчик, кызым моя девочка
2 лицо ед. числа	-(ы)ң	балаң твой мальчик, кызың твоя девочка
Форма вежливости ед. числа	-(ы)ңыз	балаңыз Ваш мальчик, кызыңыз Ваша девочка
3 лицо ед. числа	-(с)ы	баласы его / ее мальчик, кызы его / ее девочка
1 лицо мн. числа	-(ы)быз	балабыз наш мальчик, кызыбыз наша девочка
2 лицо мн. числа	-(ы)ңар	балаңар ваш мальчик, кызыңар ваша девочка
Форма вежливости мн. числа	-(ы)ңыздар	балаңыздар Ваш мальчик, кызыңыздар Ваша девочка
3 лицо мн. числа	-(с)ы	баласы их мальчик, кызы их девочка

Взаимодействие личных и падежных формантов

В случае, когда слово, находящееся в спрягаемой форме, т.е. имеющее личный формант, принимает еще и формант падежа, оба форманта могут измениться. Ниже дана полная таблица форм, получающихся при присоединении двух формантов, личного и падежного. Неправильные формы выделены цветом.

Личные форманты единственного числа

-(ы)м-(ы)ң-(ы)ңыз-(с)ынаправительный

-(ы)ма
балама моему ребенку
досума моему другу

-(ы)ңа
балаңа твоему ребенку
досуңа твоему другу

-(ы)ңызга
балаңызга Вашему ребенку
досуңузга Вашему другу

-(ы)на
баласына его (ее) ребенку
досуна его (ее) другуместный-(ы)мда
баламда у моего ребенка
досумда у моего друга-(ы)ңда
балаңда у твоего ребенка
досуңда у твоего друга-(ы)ңызда
балаңызда у Вашего ребенка
досуңузда у Вашего друга-(ы)нда
баласында у его (ее) ребенка
досунда у его (ее) другаисходный-(ы)мдан
баламдан от моего ребенка
досумдан от моего друга-(ы)ңдан
балаңдан от твоего ребенка
досуңдан от твоего друга-(ы)ңыздан
балаңыздан от Вашего ребенка
досуңуздан от Вашего друга-(ы)нан
баласынан от его (ее) ребенка
досунан от его (ее) другавинительный-(ы)мын
баламын моего ребенка
досумун моего друга-(ы)ңы
балаңы твоего ребенка
досуңу твоего друга-(ы)ңызды
балаңызды Вашего ребенка
досуңузду Вашего друга-(ы)ны
баласыны его (ее) ребенка
досуну его (ее) другапритяжательный-(ы)мдын
баламдын моего ребенка
досумдун моего друга-(ы)ңын
балаңын твоего ребенка
досуңун твоего друга-(ы)ңыздын
балаңыздын Вашего ребенка
досуңуздун Вашего друга-(ы)нын
баласынын его (ее) ребенка
досунун его (ее) друга

Личные форманты множественного числа

-(ы)быз-(ы)ңар-(ы)ңыздар-(с)ынаправительный

-(ы)быз
балабызга нашему ребенку
досубузга нашему другу

-(ы)ңар
балаңарга вашему ребенку
досуңарга вашему другу

-(ы)ңыздарга
балаңыздарга Вашему ребенку
досуңуздарга Вашему другу

-(ы)на
баласына их ребенку
досуна их другуместный-(ы)бызда
балабызда у нашего ребенка
досубузда у нашего друга-(ы)ңда
балаңарда у вашего ребенка
досуңарда у вашего друга-(ы)ңыздарда
балаңыздарда у Вашего ребенка
досуңуздарда у Вашего друга-(ы)нда
баласында у их ребенка
досунда у их другаисходный-(ы)быздан
балабыздан от нашего ребенка
досубуздан от нашего друга-(ы)ңардан
балаңардан от вашего ребенка
досуңардан от вашего друга-(ы)ңыздардан
балаңыздардан от Вашего ребенка
досуңуздардан от Вашего друга-(ы)нан
баласынан от их ребенка
досунан от их другавинительный-(ы)бызды
балабызды нашего ребенка
досубузду нашего друга-(ы)ңарды
балаңарды вашего ребенка
досуңарды вашего друга-(ы)ңыздарды
балаңыздарды Вашего ребенка
досуңуздарды Вашего друга-(ы)ны
баласыны их ребенку
досуну их другупритяжательный-(ы)быздын
балабыздын нашего ребенка
досубуздун нашего друга-(ы)ңардын
балаңардын вашего ребенка
досуңардын вашего друга-(ы)ңыздардын
балаңыздардын Вашего ребенка
досуңуздардун Вашего друга-(ы)нын
баласынын их ребенка
досунун их друга

Вы можете посмотреть основные словоформы и склонения по падежам на примере слово «мектеп».

Личные местоимения

Личные местоимения

ед. число	мн. число.
1 лицо	мен	биз
2 лицо	сен	силер
форма вежливости	сиз	сиздер
3 лицо	ал	алар

Косвенные падежи

направительный	местный	исходный	винительный	притяжательный
мен	мага	менде	менден	мени	менин
сен	сага	сенде	сенден	сени	сенин
сиз	сизге	сизде	сизден	сизди	сиздин
ал	ага	ан(д)а	анан	аны	анын
биз	бизге	бизде	бизден	бизди	биздин
силер	силерге	силерде	силерден	силерди	силердин
сиздер	сиздерге	сиздерде	сиздерден	сиздерди	сиздердин
алар	аларга	аларда	алардан	аларды	алардын

Можно посмотреть на примере прилагательное «кызыл»

Притяжательные местоимения

Русским притяжательным местоимениям мой, твой, наш и т.д. соответствует значительно более богатая система в киргизском:

(сравните с Изафетом I: достун аялы жена друга = «друга жена-его»)

Именно эта конструкция практически всегда соответствует русскому сочетанию притяжательного местоимения с существительным-обладаемым.

Для славянского человека эти отношения не столь принципиальны, поэтому семантическая доминанта принадлежности в русском языке не поднялась до уровня грамматического обобщения. Это значение не является системно значимым для русского языка и выражается на уровне словосочетаний. Сотношение предмета или объекта с лицом происходит только при возникновении необходимости подчеркнуть факт принадлежности лицу, с помощью притяжательных местоимений (мой, твой, наш, ваш дом);притяжательных прилагательных (дедов, мамин дом), а также субстантивных сочетаний (дом отца).

Сравните несколько типичных примеров в русском и киргизском языках:

Как видите, во всех случаях киргизские существительные имеют формант принадлежности, тогда как в русских предложениях нет ни одного указания на принадлежность (хотя из контекста очевидно, чьи же все-таки рука, отец, дочь и работа)

Притяжательное местоимение без обладаемого

В тех случаях, когда обладаемое в предложении отсутствует, используется особая форма притяжательных местоимений с формантом -ныкы:

Указательные местоимения

В киргизском используются, в основном, четыре указательных местоимения:

Местоимение БУ(Л)

Бул эмне? Что это?

Муну көрөп калып, бала кетти. Увидев это, мальчик ушел.

Бу(л) имеет очень своеобразное склонение с изменением корневого согласного:

Местоимение бу(л)

Падеж	ед. число	мн. число
именительный	бу(л)	булар
направительный	буга	буларга
местный	мында	буларда
исходный	мындан	булардан
винительный	муну	буларды
притяжательный	мунун	булардын

Местоимение ОШО(Л)

Местоимение немного более отдаленного плана, чем бу(л). Обычно передает то, что находится в поле зрения, но немного дальше, чем бу(л). По-русски переводится как этот, вот этот:

Местоимение ТИГИ(Л)

Используется для передачи еще более удаленного плана, соответствует русскому тот:

Тиги кыздын аты ким? Как зовут ту девочку?

Местоимение АЛ

Ал жакка барба — не ходи в ту сторону

Ал обладает особым склонением:

Местоимение ал

Падеж	ед. число	мн. число
именительный	ал	алар
направительный	ага	аларга
местный	анда, ана	аларда
исходный	анан	алардан
винительный	аны	аларды
притяжательный	анын	алардын

Вопросительные местоимения

Вопросительные местоимения служат для создания вопросительных оборотов. Сложность киргизских вопросительных местоимений состоит в том, что их довольно много, поскольку несколько основ могут обрастать суффиксами практически до бесконечности:

Больше всего вопросительных местимений образуются о основы ка- / кай- / кан-:

кай архаическое какой. В современном языке употребляется самостоятельно крайне редко, в основном для создания эффекта архаизации: кай үчүн почто? чего ради?

кай образует большое количество составных вопросительных местоимений со словами жер место, жак сторона, тарап сторона, убак время:

кай жерге → каерге куда (дословно: в какое место),

кай жерде → каерде где (дословно: в каком месте),

кай жерден → каерден откуда (дословно: из какого места),

кай тарапта в какой стороне,

кай тарапка в какую сторону,

кай тараптан с какой стороны,

кай жакта → каякта где (дословно: в какой стороне),

кай жакка → каякка куда (дословно: в какую сторону),

кай жактан → каяктан откуда (дословно: из какой стороны),

кай убакта когда (досл. в какое время) и т.д.

Падежные формы кай регулярно используются в качестве вопросительных местоимений:

кайда где, куда

кайга куда

кайдан откуда

кайсы (форма с притяжательным суффиксом) какой, который

качан когда

кана где, куда

кандай как, какой

канча сколько

кантип как, каким образом

Отдельно стоит местоимение ким кто и его падежные формы кимди кого (вин. падеж), кимдин чей, кимдики чей, кимге кому, кимден от кого, кимдер кто (когда подразумевается множ. число) и все его падежные формы.

От не что образуется нече сколько.

Вышеприведенный список неполон, поскольку тюркские языки, в частности, киргизский позволяют бесконечно варьировать местоимения. Обычно их структура вполне прозрачна и нужно просто не бояться, если вместо кайда где вы услышите, скажем не приведенное в моем списке кайсы жерде в каком месте. Интереснее выглядит вопрос, а какими формами стоит пользоваться в первую очередь? С очень большой осторожностью и не претендуя на абсолютную точность я бы предложил такой список

Функционально вопросительное местоимение стоит на том месте, на котором должно стоять слово, являющееся ответом на задаваемый вопрос (в отличие от русского языка, в котором вопросительное слово обычно тяготеет к началу предложения):

Неопределенные местоимения

кимдир (чаще, кимдир бирөө) кто-то, кто-нибудь

алда ким кто-угодно, невесть кто

качандыр некогда, когда-то, когда-нибудь

бир нерсе, бир неме (→ бирдеме) что-то, что-нибудь

кайдадыр где-нибудь, куда-нибудь

и так далее, без особых ограничений.

Отрицательные и обобщающие местоимения

Основным способом образования отрицательных местоимений является слов эч + вопросительное местоимение или существительное со значением «вещь, место, время»:

эч ким никто

эч нерсе ничто (нерсе вещь, предмет)

эч кайда нигде, никуда

эч жакта нигде (= в никаком месте)

эч качан никогда

эч убакта никогда (= в никакое время)

и так далее, практически с любыми вопросительным местоимениями.

Замечание: в отличие от большинства европейских языков в киргизском действует многократное отрицание (как и в русском): если в предложении по смыслу нужно несколько отрицательных местоимений, они будут употреблены (в европейских языках обычно оставляется только одно отрицание, а остальные заменяются на неопределенные местоимения. Например, фраза «Никто никуда не идет» по-киргизски будет Эч ким эч жакта жүрбөйт. (два отрицательных местоимения и отрицательная форма глагола). Та же фраза на английском будет No one goes anywhere. (одно отрицание), аналогично на французском, немецком или испанском.

Обобщающие местоимения также образуются из слов вопросительных местоимений или существительных со значением «вещь, место, время», которым предшествует слово ар каждый:

ар ким каждый,

ар бир любой, каждый

ар кайда везде, всюду

ар жакта везде (= в каждом месте)

Кроме того, несколько очень употребимых обобщающих местоимений образуются особыми способами:

дайыма всегда

баары все, весь

бардык весь, все

Количественные числительные

Первый десяток:

0. ноль (Именно так, с мягким знаком. Слово заимствовано из русского и записывается по правилам русском орфографии. Существует «адаптированная к киргизскому» форма нөл, но она менее употребительна.)

1. бир, 2. эки, 3. үч, 4. төрт, 5. беш, 6. алты, 7. жети, 8. сегиз, 9 тогуз,

Десятки:

10. он, 20 жыйырма, 30. отуз, 40. кырк, 50. элүү, 60. алтымыш, 70. жетимиш, 80. сексен, 90. токсон

Большие числа:

100. жүз, 1000. миң, 1 000 000 миллион, 1 000 000 000 миллиард

Составные числительные

Все «некруглые» числа образуются по одному стандарту:

15: он беш (десять пять)

27. жыйырма жети (двадцать семь)

123. (бир) жүз жыйырма үч ((одна) сотня двадцать три

345. үч жүз кырк беш (три сотни сорок пять)

1234. бир миң эки жүз отуз төрт (одна тысяча две сотни тридцать четыре)

Синтаксические особенности количественных числительных

1. После числительного слово, обозначающее считаемые предметы, всегда употребляется в единственном числе:

две девочки эки кыз (не *эки кыздар), пять домов беш үй (не *беш үйдөр) и т.д.

2. Количественные числительные фунционируют как существительные и принимают падежные окончания. При этом окончания присоединяются только к последней части составного числительного:

Сабактар саат сегизде башталат. Уроки начинаются в восемь часов.

Жыйырма беш бешке бөлүнөт двадцать пять делится на пять.

Абсолютные количественные числительные

бирөө один: бирөө калды (он) остался один

экөө два, двое: өкүмү экөө болбогон его решение двумя не станет (= его решение неизменно)

үчөө три, трое: Дагы үчөө оор жаракат алды. Еще трое взяли больничный.

төртөө четыре, четверо: Кайда барсаң да, казандын кулагы төртөө. Куда не пойдешь, у котла (везде) четыре ушка (поговорка)

бешөө пять, пятеро: Дүйнөдө түндүк ак кериктеринен бешөө гана калды. Во всем мире осталось всего пять белых носорогов.

алтоо шесть, шестеро: айла алтоо, акылы жетөө хитростей шесть, а умов семь (= ум сильнее хитрости, поговорка)

жетөө семь, семеро: Алардын жетөө курман болгон. Семеро из них погибли (пали жертвой).

Дроби

Название простой дроби образуется по следующему формату:

знаменатель в исходном падеже + числитель в именительном падеже:

1/3: үчтөн бир (дословно: из трех один), 2/7: жетиден эки, 3/4 төрттөн үч

Если число содержит целую и дробную часть, то сначала называется целая часть, занакчивающаяся словом бүтүн целый, потом дробная часть:

эки бүтүн төрттөн үч две целых три четвертых

По этому же принципу образуются названия десятичных дробей:

0,2 (= 2/10): ноль бүтүн ондон эки; 0,32 (= 32/100): ноль бүтүн жүздөн отуз эки; 18,456 он сегиз бүтүн миңден төрт жүз элүү алты

Важный особый случай: жарым половина (ударение, кстати, чаще стоит на первом слоге). Если перед жарым употреблено какое-нибудь числительное, то оно обозначает не число половин, а целую часть, например:

бир жарым полтора (не *одна половина),

эки жарым два с половиной (не *две половины) и т.д.

Порядковые числительные

биринчи первый, экинчи второй, үчүнчү третий и т.д.

экинчи кабатта на втором этаже

Повелительное наклонение

Как и в русском, повелительное наклонение выражает просьбу или приказ: иди, возьми, говорите.

Основной формой повелительного наклонения (и основной формой глагола, которая обычно и приводится в словаре) является форма единственного числа. В этой форме к основе глагола не прибавляются никакие форманты. Поэтому от формы ед. числа повелительного наклонения (т.е. от чистой основы) можно, прибавляя различные форманты времени, залога и т.д., образовать все формы глагола.

Повелительное наклонение строится при помощи следующих личных формантов:

Повелительное наклонение

формант	примеры
ед. число	—	кел приходи, тур встань
ед. ч. вежливая форма	-(ы)ңыз	келиңиз приходите, туруңуз встаньте
мн. число	-гыла	келгиле приходите, тургула встаньте
мн. ч. вежл.форма	-(ы)ңыздар	келиңиздер приходите, туруңуздар встаньте

Повелительное наклонение (отрицательная форма)

формант	примеры
ед. число	-ба—	келбе не приходи, турба не вставай
ед. ч. вежливая форма	-ба-ңыз	келбеңиз не приходите, турбаңыз не вставайте
мн. число	-ба-гыла	келбегиле не приходите, турбагыла не вставайте
мн. ч. вежл.форма	-ба-ңыздар	келбеңиздер не приходите, турбаңыздар не вставайте

берчи дай пожалуйста

айтыңызчы скажите пожалуйста

кетпегилечи не уходите, пожалуйста

Отглагольные имена

В тюркских языках, в частности, в киргизском отглагольные имена образуют сложную развитую систему и играют огромную роль в синтаксисе и образовании аналитических конструкций. Без четкого понимания отглагольных имен понять устройство киргизского языка и понимать киргизскую речь нереально!

Причастия и деепричастия

Инфинитивы и имена действия

(значение слов в примерах ниже появляется при наведении мышки на слово)

алуу получение (взятие), сүйлөө говорение. Нередко получается форма, не употребляющаяся в русском. Ну, что же, и в «великом и могучем» имеются пробелы. Важно понять, какой бы была эта форма, если бы она была.

Производные залоги глагола

Киргизский глагол может, присоединив соответствующий формант, переходить в три производных залога:

алынат он берется, принимается (от ал брать)

Мен адиска көрүнөй дедим эле Я хочу показаться специалисту.

КВНге ким кандай даярданды? Кто как готовился к КВНу?

Ошо китеп кайда сатылат? Где продается эта книга?

Балдар тоодо табылды. Дети были найдены в горах.

Жол ачылып, тыгындар сээлди. Дорога открывшись, пробки уменьшились → Дорога открылась и пробок стало меньше.

ичирүү поить ← ичүү пить, жүргүзүү вести, направлять ← журүү идти, көрсөтүү и көргөзүү показывать ← көрүүвидеть.

— See more at: http://zashelets.net/node/86#sthash.IVBPizKl.dpuf

Производные залоги глагола

Киргизский глагол может, присоединив соответствующий формант, переходить в три производных залога:

алынат он берется, принимается (от ал брать)

Мен адиска көрүнөй дедим эле Я хочу показаться специалисту.

КВНге ким кандай даярданды? Кто как готовился к КВНу?

Ошо китеп кайда сатылат? Где продается эта книга?

Балдар тоодо табылды. Дети были найдены в горах.

Жол ачылып, тыгындар сээлди. Дорога открывшись, пробки уменьшились → Дорога открылась и пробок стало меньше.

ичирүү поить ← ичүү пить, жүргүзүү вести, направлять ← журүү идти, көрсөтүү и көргөзүү показывать ← көрүүвидеть.

Настояще-будущее время

Настояще-будущее время образуется в киргизском по следующей схеме:

корень+ а/й + личные окончания

Комментарий:

Настояще-будущее время употребляется для выражения

Отрицательная форма настояще-будущего времени

Вопросительная форма настояще-будущего времени

Простое прошедшее

Простое прошедшее время образуется в киргизском по следующей схеме:

корень+ ды + личные окончания

Обратите внимание: личные окончания простого прошедшего не совпадают с окончаниями других времен!

Отрицательная форма простого прошедшего времени

Вопросительная форма простого прошедшего времени

Прошедшее совершенное

Мен окуганмын я читал, биз барганбыз мы пошли, алар отурушкан они уселись

Это время выражает результат действия, уже совершенного к данному моменту. Оно очень близко к простому прошедшему времени и поэтому во многих случаях формы этих двух времен взаимозаменяемы. Разница в том, что прошедшее совершенное подчеркивает факт того, что действие уже совершилось и имеется его результат. Поэтому нередко при переводе на русский есть смысл добавить слово уже:

(В примерах ниже при наведении мышки на киргизское слово появится его дословный первод)

Атам келгенде мен катты жибергенмин. К приходу отца я уже отправил письмо.

Личные форманты не являются обязательными. Прошедшее совершенное время может быть образовано и без них (особенно в отрицательной или вопросительной форме):

Отрицательная форма прошедшего совершенного

образуется при помощи отрицания жок или эмес. При этом личные форманты переходят на отрицательное слово:

Мен ага барган эмесмин. Я к нему не пошел.

Сиздер аларды көргөн жок(суздар). Вы их не видели.

Вопросительная форма

Прошедшее неопределенное время

Более детально значения прошедшего неопределенного времени можно разделить на следующие случаи:

Отрицательная и вопросительная формы прошедшего неопределенного

Впрочем, такие формы употребляются редко. Как правило, они заменяются сложными глаголами:

Ал келиптирби? Она пришла?

Будущее неопределенное время выражает действие предположительное, неочевидное, вероятное.

Жаңылсам тарыхчылар тактап берер. Если я ошибаюсь, историки меня, вероятно, поправят.

Ал күндөр менин эсимден чыкпас. Эти дни, наверное, не уйдут из моей памяти.

Аман болсом барармын. Если я буду здоров, я пойду.

Биз жашоого кайра дагы келербиз. Мы еще вернемся к жизни.

Давнопрошедшее

Мен эле келдим. Пришел только я.

Обычно форма давнопрошедшего используется для описания действия, которое закончилось к какому-то моменту в прошлом. Она практически параллельна перфекту, но общий план действия отнесен к моменту в прошлом, о котором идет рассказ:

Күлүк элем элирген. Я был (прежде) горячим скакуном.

Мен ага көп эле жолу эскерткенмин. Я ему уже много раз напоминал.

Отрицательная и вопросительная формы

Кирбеген элебиз. Мы так и не вошли.

Түшүнгөн белесиз. Вы тогда уже поняли?

Настоящее время

В отличие от настояще-будущего времени, настоящее время в киргизском выражает действие, которое совершается именно в данный момент:

Вспомогательных глаголов в киргизском языке четыре:

Вспомогательные глаголы ставятся для образования настоящего времени в форме настояще-будущего времени. Любой из них может быть использован для образования настоящего времени, причем, перевод получившейся фразы будет одиновым:

жазып жатабыз = жазып жүрөбүз = жазып турабыз = жазып отурабыз мы пишем

Вспомогательные глаголы тур и отур являются архаичными, они употребляются в этой роли значительно реже, чем жат и жүр.

айтып жүрөт говорит, карап жатышат смотрят

келе жатасың приходишь, бара жүрөсүз идете

Эти два глагола (кел и бар) чаще всего образуют настоящее время со вспомогательным глаголом жат, причем они могут сливаться с ним воедино:

келе жатамын = келатамын (редко, келе обычно сливается только в 3-ем лице: келе жатат = келатат). Обратите внимание на нарушение гармонии гласных.

бара жатамын = баратам, бара жатат = баратат и т.д.

Отрицательная и вопросительная формы настоящего времени

При образовании отрицательной и вопроситeльной форм все изменения происходят только со вспомогательном глаголом. Поскольку он стоит в форме настояще-будущего времени, то и его изменения производятся по правилам настояще-будущего времени:

Мен окуп жүрбөймүн. Я не пишу.

Сен алып жатасыңбы? Ты берешь?

Сложные глаголы

(большинство примеров снабжены дословным переводом. который появится, если навести мышку на киргизское слово в примере)

Сложный глагол может выступать в качестве первого или второго компонента нового, большего, сложного глагола. В принципе, такая глагольная цепочка может достигать достаточно большой величины:

Эми бул китепти үйгө коюп келе коёюн. Пойду теперь, оставлю эту книгу дома. (дословно: Вот, эту книгу домой положив пойдя положу я.)

Результат получается не менее, а более выразительным, чем в русском языке:

Условное наклонение

Эгер келсем кайра мен! Если бы я опять приехал!

Канча көп тил билсек, ошончо жакшы. Дословно: Сколько много языков мы знали бы, столько хорошо. → Чем больше языков мы знаем, тем лучше.

Основными функциями условного наклонения являются:

1. Условие:
Балаңар калп айтса, эмне кылсаңар болот? Дословно: Ваш ребенок ложь сказал бы, что вы делать стали бы? → Если ваш ребенок солжет, что вы будете делать?

2. Вежливая просьба, пожелание (особенно с частицами экен, эле):

Жай келсе экен! Пришло бы лето!

Чай ичсең! Пей чай (= чай ты попил бы)

Балдар уктаса атасы келиптир. Дети уснули, когда пришел их отец.

Мен болсом, банкта жумуш кылбайм. Что касается меня, я в банке не работаю.

Послелоги

Послелоги киргизского языка очень похожи на предлоги русского. Разница только в том, что ПРЕДлог стоит ПЕРЕД словом, к которому он относится, а ПОСЛЕлог стоит ПОСЛЕ этого слова, например:

эмне үчүн для чего

шаары жөнүндө про его город

үй үстүндө над домом

Каждый послелог управляет определенным падежом, то есть слово, к которому относится этот послелог, обязательно должно стоять в этом падеже. Ниже приводится список нескольких наиболее важных послелогов:

башка (исх. падеж) кроме: бизден башка кроме нас

боюнча (им. падеж) по, вдоль: кыргыз тили боюнча баасы его оценка по киргизскому языку

жөнүндө (им. падеж) о, про: карындашы жөнүндө о его младшей сестре

кийин (исх. падеж) после: тойдон кийин после пира

менен (им. падеж) с: аялы менен со своей женой; этот же послелог употребляется для обозначения инструмента: калем менен ручкой

мурда (исх. падеж) перед: менден мурда ким? кто передо мной?

үчүн (им. падеж) для, ради: чындык үчүн ради истины

чейин (дат. падеж) до: ушу тоого чейин до той горы

Союзы

В принципе, в киргизском союзы употребляются относительно реже, чем в русском, поскольку киргизский предпочитает вместо придаточных предложений использовать различные причастные и деепричастные обороты. Сравните, например:

Киргени сөз айта элек. Дословно: Приход-его слово сказав еще не. → С того момента, как он зашел, не было сказано ни слова.

Китепти окууну бүтүргөндө мага телефон урчу! Дословно: Книгу читание когда-закончив мне телефон стукни-ка. → Когда закончишь читать книгу, позвони мне пожалуйста.

Жана и

Эркектер жана аялдар жумушка чакырабыз. Мы приглашаем на работу мужчин и женщин.

Сизге жана үй-бүлөөңүзгө оомат тилеймин. Желаю Вам и Вашей семье благополучия.

Жана часто заменяется на послелог менен. Например, последний пример можно преобразовать вот в такой:

Сизге менен үй-бүлөөңүзгө оомат тилеймин.

Бирок но, однако

Бир жерде иштеген жакшы, бирок, бөлөк иштеген андан да жакшыраак. В этом месте работали хорошо, однако часть раболи еще лучше.

Ал кыргызча жакшы түшүнөт, бирок суйлой албайт. Он хорошо понимает по-киргизски, но говорить не может.

Дагы еще

Бүгүнкү жаңы, эртең эски болуп, дагы жаңыга жол бошотуп берет. Дослвоно: Сегодняшний новый, завтра старый, еще новому путь освобождая дает. Сегодня это новое, а завтра оно будет старым и должно будет уступить место более новому.

Анткени потому что

Сөздү көзөмөлдөңүз,анткени ал ишке айланат. Дословно: Слово наблюдай, потому что оно в дело превратится. → Будь внимателен к словам, потому что они станут делами.

Ал өлкөнү башкара алат, анткени элди түшүнөт. Он может управлять страной, потому что понимает народ.

Же или

Кыргызстанда же чет өлкөдө В Киргизии или в чужой стране

Же бүгүн же эрте шаарда болобуз. Или сегодня, или завтра мы будем в городе.

Эгер если

Эгер барса ал жөнүндө айттыбы? Если бы он ушел (= умер), о нем говорилось ли?

Эгерде мен президент болсом. Если бы я был президентом.

Модальные частицы

Частица гана означает ограничение и практически всегда переводится на русский словом «только«

мен гана көрүп турам — только я вижу

Нюанс: В русском слово только употребляется (как минимум) в двух разных значениях. Во-первых, оно ограничивает количество: только один, только ты и я, только свои. Во-вторых, оно ограничивает временной промежуток: Я видел его только вчера. Только ночью мне закончили работу. В первом значении русскому только соответствует киргизское гана:

только один бирөө гана

только ты и я мен жана сен гана

Во втором значении русскому только соответствует киргизское эле (см. ниже).

Частица го означает предположение: «наверное, вероятно«

Аларда мээ калбай калган го! У них, наверное, мозга не осталось! (= совсем сдурели)

Сиздин жолдошсуз кыргызча билбейт го. Похоже, ваш товарищ не знает по-киргизски. (= не умеет говорить по-киргизски)

Частица да очень похожа на союз «и«, как правило, она переводится словами «тоже, также«

Шаарда эки күн суу да жок болду. В городе два дня воды тоже нет (не стало).

Сексен сом эле калды. Осталось, только восемьдесят сомов.

Алар ошо эле жерде жашап турду. Они жили в том же месте.

Мен аны кечээ эле көрдүм. Я видел его только вчера.

Биз түн ичинде жумушту бүтүрдүк эле. Только ночью мы закончили работу.

ошо эле тот же

Сенин ким экениңи эми билем. Дословно: Твое кто оказывается-ты вот я знаю. → Теперь я знаю, кто ты

Мен өзүм менен бирге эч нерсе албаган экенмин Дословно: Я с собой вместе ничего не взявший, оказывается. → Оказалось, я с собой ничего не захватил;

В некоторых ситуациях частица экен несет дополнительные значения:

1. С условным наклонением экен придает значение пожелания («вот бы, если бы»):

Кудай элибизге ынтымак берсе экен. О, если бы бог дал нашему народу согласие!

Эмне себептен өлгөнүн билсек экен. Дословно: Что от-причины уго-умирания мы знали бы, оказывается. → Если бы мы знали причину его смерти!

2. С глаголом болду стал(о) экен выражает идею недоуменного вопроса:

Кимге тамак берет болдук экен? Кому это мы дали еду?

Эки эгиз бала эмне жөнүндө сүйлөшөт болду экен? Дословно: Два близнеца мальчики что-то говорят друг с другом стали, оказывается. → О чем могут говорить друг с другом двое близнецов?

3. С третьим лицом настояще-будущего времени в неопределенно-личном значении аналогично экен с личными формантами эквивалентен русскому предложению с «уж если. то. «:

Өлөт экен, өзү үйүндө өлөт. Дословно: Умрет, оказывается, в своем доме умрет. → Уж если он умрет, то пусть умрет у себя дома.

Ысык-Көлгө барат экенбиз, такси менен барабыз. Уж если мы поедем на Иссык-Куль, то поедем на такси.

Бекен и беле происходят от вопросительных форм бы + экен, бы + эле. В современном языке вопросительность давно утрачена, а частицы беле и бекен после отрицательной формы глагола выражают часто риторическое усиление «разве, неужто.»

Кыргызча эле сурай бербейт беле. Что уж там спрашивать про киргизский?

Бизге айтпайт бекен ким экенин. Неужели не расскажет нам, кто он?

Баласына атасы да өбөк болот турбайбы. Сыну-его отец-его опорой будет ведь! → Ведь отец будет опорой сыну.

Убакыт зымырап билинбей кете берет тура! Время мчась незаметно уйдя дает ведь. → Ты смотри, как незаметно пролетает время!

Части речи

Морфология — раздел науки о языке, изучающий прежде всего слово в его грамматических изменениях.

Слово представляет собой чрезвычайно сложную единицу, которая включает целый набор признаков. Слово, во-первых, это определенным образом организованный звуковой комплекс, воспроизводимый речевым аппаратом и воспринимаемый органами слуха. Во-вторых, это носитель определенного лексического значения, связанного с внеязыковой действительностью. В-третьих, это носитель определенного грамматического значения, служащего для организации мысли. В-четвертых, слово выполняет в связной речи определенную синтаксическую функцию. И, наконец, в-пятых, слово, будучи основным компонентом связной речи, отражает действительность с учетом коммуникативных целей, следовательно, отражает ее неоднозначно. Все эти признаки слова взаимосвязаны и взаимообусловлены. Выступая в качестве строительного материала предложения, слова в своей морфологической структуре несут основные признаки своих синтаксических функций. По словам академика В. В. Виноградова: «Морфологические формы — это отстоявшиеся синтаксические формы», следовательно, морфология связана с синтаксисом. В то же время лексическое значение слова своеобразно определяет и его морфологическую структуру. Поэтому классификация слов не может игнорировать ни одной из его сторон, и лишь в совокупности все они являются достаточно надежным критерием для деления словарного состава языка на части речи.
Отсюда, под частями речи понимаются структурно-семантические классы слов, отличающиеся друг от друга набором семантических, морфологических, синтаксических, а иногда — морфологических и фонетических признаков.

Исходя из этого, все слова современного киргизского языка по общеязыковой функции и отношению к отражению действительности можно разделить на следующиё группы.

1) Слова-названия, или знаменательные части речи. Этим словам присуща номинативная функция, они выступают в речи в качестве членов предложения или образуют целые предложения. На периферии этой группы находятся подражательные слова.

2) Служебные слова, или незнаменательные части речи, которые не несут номинативной функции, так как лишены предметной соотнесенности с внеязыковой действительностью. Они отражают внутриязыковые связи и отношения и вместе с аффиксами организуют определенным образом знаменательные слова в предложения.

3) Модальные слова, которые также лишены четкой номинативной функции, но служат не для оформлення мысли, как служебные слова, а для субъективно-эмоциональной характеристики речи, выражая оценку сообщения со стороны говорящего. Модальные слова таким образом направлены не на информативно-содержательную, а на коммуникативную сторону речи. Используются они в основном для общей характеристики высказывания и не являются членами предложения, хотя отдельные из них могут входить в состав сложного сказуемого.

4) Междометия — категория слов, связанная с эмоционально-волевой стороной речи. В отличие от модальных слов, междометия не дают оценки сообщения, а выражают эмоции, настроения и волевые изъявления субъекта. Междометия характеризуют предложение в целом, не могут выступать в качестве членов предложения и не связываются грамматически с другими членами предложения.

Внутри этих групп, за исключением двух последних, есть своя внутренняя классификация, которая строится на тех же основных принципах.

Знаменательные чарти речи в современном киргизском языке представлены семью структурно-семантическими классами слов: имя существительное, имя прилагательное, имя числительное, местоимение, наречие, глагол и подражательные слова. Они распадаются на два основных разряда — имена и глаголы. Кроме того, выделяется и третий — подражательные слова, который стоит несколько обособленно и характеризустся своей семантической и фонетической спецификой.

К именным частям речи относятся: имя существительное, имя прилагательное, имя числительное, местоимение и наречие. Глагол как единая часть речи включает в свой состав ряд форм, несущих в себе и определенные именные характеристики — это деепричастие, причастие и имя действия.

Местоимения

Местоимением называется часть речи, объединяющая слова, которые выступают с теми же функциями, что имена существительные, прилагательные, числительные и наречия и обладают близкими к ним грамматическими признаками. От этих частей речи местоимения отличаются обобшенной семаитики так как не обозначают предметы, признаки, числа, а только укязывяют на них. Иными словами, в отличие от словназваний» местоимения — это слова-указатели.

Конкретизация значения местоимения, его соотнесенности, с названием происходит только в речи, хотя и в изолированном пололнении каждое местоимение обладает определенным значением. Поэтому обобщенность и неконкретность проявляются у местоимений лишь в сравнении с другими знаменательными частями речи. Внутри же самого структурно-семантического класса местоимений каждая единица имеет закрепленное значение: мен ‘я’, т. е. говорящий, 1-е лицо единственного числа; сен ‘ты’, т.е. слушающий, собеседник, 2-е лицо единственного числа; биз ‘мы’, т. е. я, говорящий, и те, кто вместе со мной совершают какое-то действие; ким ‘кто’; эмне ‘что’ и т. д.

Конкретизация значения местоимения в речи достигается использованием в предшествующем тексте тех слов, которые заменяются в дадьнейшем местоименнями: Бугүн аттар жакшы жем жешти. Эртең алар сарайга эрте келбейт. ‘Сегодня лошади хорошо поели. Завтра они рано в сарай не придут (они, т. е. лошади, алар-аттар)’. Башталгыч мектептин окуучулары экскурсияга келишти. Алар тоодон сөзсүз гүл терип келишет. ‘Учащиеся младших классов ушли на экскурсию. Несомненно, в горах они наберут цветов (алар-башталгыч мектептин окуучулары)’. Таким образом, местоимение алар замещает какое-то существительное в форме множественного числа, причем не только одно существительное, но и все относящиеся к нему слова (например, определения).

В некоторых случаях местоимение нельзя заменить какимлибо словом, подобрать точный эквивалент среди слов-названий. Например: Кечээ кандай ишти иштесең, бүгүн да ошондой ишти иште. ‘Какую работу делал ты вчера, такую же делай и сегодня’. В этом случае местоимения кандай, ошондой скрывают за собой целый текст и обозначают признак предмета, передать который одним словом почти невозможно. То же самое, например, в предложении: Канча иштесең, ошонча аласың. ‘Сколько заработаешь, столько и получишь’.

Таким образом, местоимения, выступая в качестве словуказателей и слов-заместителей, обладают большой семантической емкостью, широким охватом значений, что определяет и их необыкновенно широкую употребительность. Так, по частотности использования личные местоимения мен, сен, ал ‘я, ты, он’ занимают одно из первых мест, довольно близко к ним по частотности указательное местоимение бул//бу ‘этот’.

Местоимения обладают некоторыми морфологическими особенностями, к которым следует отнести склонение местоимений и их употребление с некоторыми послелогами.

Местоимения представляют собой замкнутый класс слов, который не пополняется за счет других частей речи. Сами местоимения могут служить базой для образования слов других структурно-семантических классов.

Личные местоимения

Разряд личных местоимений в современном киргизском языке представлен 8 словами: мен, биз ‘я, мы’, которые обозначают говорящего и действующих вместе с ним лиц: сен, силер, сиз, сиздер ‘ты, вы’ — собеседника или собеседников, кому речь адресована непосредственно, причем 2-е лицо в киргизском языке имеет в единственном и множественном числе по две формы: простую и вежливую; ал, алар ‘он, она, оно, они’ — 3-е лицо, эти местоимения обозначают как лица, так и предметы, не участвующие в речевом акте, чем они и отличаются от 1-го и 2-го лица.

Еслн во 2-м и 3-м лицах связь между формами единственного и множественного числа достаточно четко видна на современном этапе развития языка, то местоимения 1-го лица мен и биз воспринимаются как разные слова, и связь их может быть прослежена лишь путем этимологического анализа. Исторически и вежливая форма 2-го лица сиз восходит к местоимению сен.

1-е лицо единственного и множественного числа обозначает автора речи, но местоимение мен ‘я’ обозначает лицо говорящего, а биз ‘мы’ — коллектив, куда входит и говорящий: Мен келген кишиден жазганып, тыттын түбүнө тура калдым (К. Жантөшев). ‘Стесняясь пришедшего человека, я стал под тутовник’. Анда мен бой тартып, он төрттөн он бешке чыгып калган кезим (К. Жантөшев). ‘Тогда я был подростком четырнадцати-пятнадцати лет’. Биз алардын адамы деп жүрсөк бул кандай? — Дурус, биз айта албай келдик (К. Жантөшев). ‘Мы считали его их человеком, как же это? — Верно, мы ничего не могли сказать’. Биз үчүн сенин бактылуу болууң эле керек (Н. Байтемиров). ‘Для нас (нам) нужно, чтобы ты был счастлив’.

Иногда биз употребляется в зпачении единственного числа с целью подчеркнуть особую значимость или вызвать уважение к себе, а также в качестве знака вежливости по отношению к собеседнику: Арзыкан, сизге биз күйгөн, Арманым айттым бир жүргөн (Барпы). ‘«Арзыкан, — в Вас мы влюблены», — высказал я своп страдания’. Сиз менен биздин пикирибиз келише албады. ‘Ваше й наше мнения не совпали’.

Иногда вместо биз употребляется форма биздер, которая включает дополнительный оттенок вежливости, уважительности: Бир, эки, үч, биздерде күч. Ур, барабан толкусун күч (Т. Турусбеков). ‘Раз, два, три, в нас сила. Бей, барабан, пусть волнуется сила’.

Местоимения 1-го лица единственного и множественного числа, а также вежливая форма 2-го лица обозначают только людей, тогда как остальные личные местоимения могут обозначать животных, неодушевленные предметы, явления.

Местоимения 2-го лица указывают на собеседника и имеют в киргизском языке простую ‘сен, силер’ и вежливую ‘сиз, сиздер‘ формы обращения: Сен мени тамаша кылып жатасыңго (Н. Байтемиров). ‘Ты шутишь надо мной’. Сиз кайсы райондон болосуз? ‘Вы из какого района (будете)?’. Сиз бизге бекер эле ачууланып жатасыз (К.. Жантөшев). ‘Вы напрасно на нас сердитесь’.

Местоимение 3-го лица ал исторически восходит к указательным местоимениям и сохраняет это значение и в современном киргизском языке, в силу чего его называют лично-указательным местонмением. Обозначая лицо или предмет, который не участвует в разговоре, местоимение ал противопоставлено 1-му и 2-му лицам: Анткени ал Сорокин ыргыткан түйүнчөктү көрүп калган эле (К. Жантөшев). ‘Потому что он увидел узелок, брошенный Сорокиным’. Ооба, ал биздин сырды билип калды (К. Жантөшев). ‘Да, он догадался о нашей тайне’. Алар кете коюшпас. ‘Они не уйдут’.

Использование местоимения ал//алар в предметном значенин ие очень характерно для устной и письменной речи и чаще встречается в переводной литературе: Жок, Степан! Сен мени үйүмдү өрттө де, мен аны азыр эле жалбырттатып жиберем (Н. Бубсинов). ‘Нет, Степан! Ты мне скажи: «Сожги свой дом», я его разом спалю’.

Какое значение, указательное или личное, несет местоимение ал, можно понять только в контексте, так как указательное местоимение всегда выступает в роли определения и реже — сказуемого и не меняется по падежам и числам: Ал келди. ‘Он пришел (ал — личное местоимение)’. Ал бала келди. ‘Этот ребенок пришел (ал — указательмое местоимение)’.

Личныс местоимения склоняются, причем их склонение в единственном числе характеризуется наличием супплетивных форм. Все местоимення множественного числа и местоимение сиз склоняются так же, как имена существительные без каких-либо отклонений.

Личные местоимения в форме родительного падежа представляют собой зависимые притяжательные местоимения. Они выступают только в роли определения, причем определяемое слово связано с ними типом изафетной связи, т. е. принимает соответствующий аффикс принадлежности: менин атам ‘мой отец’, сенин досуң ‘твой друг’, сиздин энеңиз ‘ваша мать’, анын китеби ‘его книга’, биздин шаарыбыз ‘наш город’, силердин мугалимиңер ‘ваш учитель’, сиздердин балаңыздар ‘ваш ребенок’, алардын ата-энелери ‘их родители’.

Указательные местоимения

К указательным местоимениям в современном киргизском языке относится следующая группа слов: бу//бул ‘этот’, ушу//
ушул ‘этот’, ошо//ошол ‘тот’, тиги//тигил ‘тот, вон тот’, тетигил ‘вон тот’, тээ тетиги//тээ тетигил ‘вон тот, самый отдаленный’.

Многообразие форм указательных местоимений связано с большим дроблением ближнего и дальнего плана. Поэтому эти местоимения представляют своеобразную градацию степени удаленности от говорящего или от событий, излагаемых в речи. Так, местоимение бул (бу) указывает на самый ближний план; ошо(л), ушу (л) — на несколько отдаленный; тиги (л) — еще более отдаленный; тетиги (л) и особенно тээ тетиги (л) — на самый дальний. Все указательные местоимения выступают в виде вариантов с конечным (л) или без него. Местоимение ал, омонимичное личному, по своему значению ближе всего к бул.
Указательное местоимение бу(л) указывает на предметы, расположенные недалеко от говорящего, причем предмет мог быть ранее знаком говорящему, а мог просто находиться в поле зрения в момент речи. Часто перед определительным сочетанием, состоящим из указательного местоимения и существительного, ставится указательно-усилительное слово мына: Мына бул жер муңдуулардын энеси! (С. Турусбеков). ‘Вот эта земля — мать печальных!’. Балам, мына бул боорду бышырып жеп отургула (К. Жантөшев). ‘Сынок, вы варите и ешьте вот эту печенку’.

Сочетание мына бул может определять и личное местоимение, указывающее на говорящее лицо: Мына бул мен эмгек менен жүрөмүн (Ж. Турусбеков). ‘Вот это я прихожу трудиться’.

Указательное местоимение может замещать не только одно слово, но и целое предложение или словосочетание: Мандикерге кеткендердин үй-бүлөлөрү жөнүндө камкордук көрөбүз, — деп коюшат. Бул барып турган алдамчылык эмеспи! (М. Абдукаримов). ‘Говорят, что будут заботиться о семьях тех, кто ушел на поденщину. Это же настоящий обман!’ Береги тоо этегинен бери мөмөлөгөн алма, өрүгүнө көзүм тойду. Буларды ким жеп түгөтөт, чиркин! (Т. Сыдыкбеков). Глаз радовали зревшие на склонах тех гор яблоки, урюк. Кто может все это съесть’. Согуштун башталганына үч жыл болуп калса да, кыргыз, өзбек, тажик жана башка ушу сыяктуу элет калктан аскерге алуу, уруш майданына жиберүү такыр болгон эмес. Муну (тыл жумушуна жиберүүнү) биз бөтөнчө алкыш айтуу менен эстөөгө тийишпиз. (М. Абдукаримов). ‘Хотя с начала войны прошло три года, не было случая, чтобы кого-нибудь из киргизов, узбеков, таджиков или других периферийных народов взяли в армию и отправили на поля сражений. Это (мобилизацию на тыловые работы) мы должны с благодарностью хранить в памяти’.

Местоимение ушу(л) в пространственном значении не отличается от бу(л), во временном — всегда указывает на предмет, явление, событие, известное говорящему ранее. Кроме того, местоимение ушу(л) более конкретно:

Ушул жерде жоонун колу жатышкан,
Ушул жерде тапчыл эрлер атышкан!
Ушул жерде бели сынып, мертинип,

Жоонун колу бет бага албай качышкан (Ж. Турусбеков). ‘На этой земле был враг, На этой земле сражались верные сыны! На этой земле был сломан хребет врага, И он позорно бежал’.

Указательное местоимение ушу(л) с усилительным значением может употребляться перед местоимением мен «Ушул мен байкуштан эки кой, бир улак алды», — деди мурунку оң тарабында олтурган дагы бир чал (К. Жантөшев). «Он даже у меня, у такого бедняка, унес двух овец и одного козленка»,—’Сказал еще один из стариков, сидящий от него справа’.

В сочетании с указательным словом мына ушу(л) употребляется с усилительно-выделительным значением, иногда при одном отдельном слове, а иногда при перечислении: Менин караган жалгыз дөөлөтүм мына ушул жыртык чепкеним, мына ушул самсаалаган боз дамбалым, ушул чор баскан, өмүрүндө чарык деген нерсени билбеген кара бутум, эмгекке аябай бышкан мына ушул колдорум (М. Абдукаримов). ‘Мое единственное богатство — вот этот рваный армяк, вот эти отвисшие серые штаны, вот эти покрытые мозолями, никогда не знавшие обуви черные ноги, вот эти натруженные, не боящиеся труда руки. Мына ушул Терек-Мазардын даңазасы Айганышка да жеткен (Т. Сыдыкбеков). ‘Молва об этом вот Терек-Мазаре дошла и до Айганыш’.

Местоимение ушу (л) может употребляться вместо имени существительного для указания на результат действия: Байдалы үйдө болсо, бизге ууру батынабы. Эркектин үйдө жоктугу ушу да! ‘Если бы Байдалы был дома, разве вор полез бы к нам. Вот что значит, что дома нет мужчины!’

Во временном значении местоимение ушу(л) указывает на факты, которые имели место раньше: Карыялар көңүлдүү, жаштар шайыр, тынч күндөрдө секретарь колхоздор кыштагына ушул салтанат менен келип жүргөн (Т. Сыдыкбеков). ‘Старики в хорошем настроении, молодежь весела, дни спокойны, — с этой радостью ездил секретарь по колхозным деревням’. Мындан бир канча километр алыста турган Нарын шаарын айтасың. Ал турсун жаныбыздагы ушу Кара-Балтаны да көрө электир. ‘Ты говоришь о далеком городе Нарыне. Не только там, но и в этом близком поселке Кара-Балты, наверное, не бывал’. Местоимение ошо(л) указывает на предметы, известные говорящему, но пространственно отстоящие несколько дальше, чем это выражено местоимением бу(л), и также находящиеся за пределами поля зрения говорящего: Мен да ошо
Бешинчи. Тверская-Ямская көчөсүндө тургам. ‘Я тоже жил на той Пятой Тверской-Ямской улице’. Мына ошол Каныбек быйыл жыйырма бирге чыкты (К. Жантөшев). ‘Вот тому самому Каныбеку в этом году пошел двадцать первый год’.

Во временном значенни местоимение ошо(л) указывает на факты, имевшие место в прошлом или упоминавшиеся раньше: Сарайдын түштүк жаккы бетиндеги терезелердин бийигинен туурасы узун, көп көздөрү айнексиз. Ошол терезелерден түшкөн күн нуру себилип, аттардын соору жүндөрү жылт-жылт чагылышып, жылуу дем берет (Т. Сыдыкбеков). ‘Окна сарая с южной стороны почти все без стекол. Сквозь эти окна проходят лучи солнца, и крупы лошадей, сверкая, отдагот тепло’. «Мага керек эмес, ошо Тотойго окшогон жаш аялметке бергиле, мен өзүм эле эптеп оокат кылам», — деймин деди эле, бирок мукактанып сүйлөй албады. ‘«Мне не нужно, а таким многодетным, как Тотой, дайте, а я сам как-нибудь перебьюсь», — хотел он сказать, но растерялся и промолчал’.

Указательное местоимение тиги(л) обычно указывает на предметы дальнего плана, но видимые говорящему:
Көрчү, көрчү, көрчү мунун бир ташын! Тиги, тиги суу жеп кеткен жылгасын (ЖТурусбеков). ‘Смотри, смотри, смотри на этот камень, на ту ложбину, размытую водой’.

В отличие от местоимений бу(л), ошо(л), ушу(л) местоимения тиги(л), тетиги(л) и тээ тетиги(л) имеют только пространственное значение. Отличие же между ними заключается в выражении степени удаленности: самый близкий из дальнего плана — тиги(л), самый дальний — тээ тетиги(л). Кроме поливых форм, с тем же значением используются краткие — т. е. и тээ: Тиги биздин чабдар ат го. ‘Та игреневая лошадь, кажется, наша’. Тээ тунелге жакындап, эшелондун артындагы кызарган оту көрүнбөй калды (Ч. Айтматов). ‘Приблизившись во-он к тому туннелю, красный огонек в конце эшелона исчез’. Те алда кайда көгөргөн көлдүн бетинде баятан сүзүп жүргөн эки өрдөк да катуу чыккан кыйкырыктан чочуп, мемиреген тынч көлдү канаттары менен чапкылап уча жөнөдү (Т. Сыдыкбеков). ‘Две утки, давно плававшие на поверхности вон того голубевшего вдали озера, испугавшись громкого крика, захлопали крыльями по неподвижнон глади воды, поднялись в воздух и улетели’. Тетиги алыскы чоң коктуну Демей деп коёбуз (К. Жантөшев). ‘Во-он то далекое ущелье мы называем Демей’. Тээ тиги чыгыштагы кар баскан мөңгүлүү кыр арканын нары жагында Чаткал жатат (Ч. Айтматов). ‘Во-о-он за тем восточным хребтом, покрытым заснеженными ледниками, лежит долина Чаткал’. Тээтетиги бел баскагы олчойгон, олчойсо да, ал ордунан алынар (Ж. Турусбеков). ‘Во-о-о-он тот хребет громоздится, но несмотря на громоздкость он будет сдвинут с места’.

Иногда перед местоимением тиги употребляется местоимение ал, которое не изменяет его значения, а лишь указывает на связь с предыдущим высказыванием: Ал тиги кызыл жоолукчан эмгектин кызы селкибиз (ЖТурусбеков). ‘А вот та самая в красной косынке — наша красавица-работница’.

Синонимом тиги является слово береги, которое восходит к тому же корню, что и у прилагательного берки (находящийся по эту сторону) и наречия бери (сюда ближе), а формант -ги совпадает по происхождению с таковым же у местоимения тиги: Береги чокунун күн чыгыш жагын карачы. ‘Посмотри на восточную сторону вон той вершины’. Если береги употребляется вместе с мына, то указывает на предмет, находящийся рядом с говорящим: мына береги киши ‘человек, стоящий (находящийся) рядом; вот этот рядом стоящий человек.

Береги может усиливать значение удаленности, если употребляется с местоимением тээ: Тээ береги, ортодогу, жоноюлда укурук суйрөткөн бир атчан бастырып келаткансыйт. (Т. Сыдыкбеков). ‘Вон на том (очень отдаленном) среднем хребте, кажется, едет всадник с укуруком (жердь с арканом)’.

Как и другие указательные местоимения береги может субстантивироваться и склоняться: Ботом. берегинин көйнөгү башка да, өзү кыргыздын кызы го? ‘Батюшки. платье-то на этой другое, но сама-то она, кажется киргизка?’ Элдин күткөнү берегиде келе жаткан чоң сакал Дмитрий эле (Т. Сыдыкбеков). ‘Народ ожидал идущего невдалеке большебородого Дмитрия’.

Вопросительные местоимения

Вопросительные местоимения в современном киргизском языке представлены следующей группой слов: ким ’кто‘, не, эмне ’что‘, кандай ‘какой’, кайсы ‘какой, который’, канча, нече ‘сколько’, кайда ‘где’, кайдан ‘откуда’, качан ‘когда’. Морфологический состав вопросительных местоимений отражает их производность с исторической точки зрения, а также надличие во всех местоимениях зтого разряда некоторых общях элементов.

Очевидно, тот же самый корень обнаруживается и в местоимении кандай, только в его более древней форме, так как памятники древнетюркской письменности свидетельствуют о наличии корня кан, а не кай. Таким образом, в вопросительных местоимениях этот корень выступает в вариантах кай и кан.

Тот же самый корень, несомненно, наличествует и в местоимениях канча, качан, причем последнее иногда употребляется в форме кай и синонимично сочетанию кай убакта ‘в какое время’.

Вопросительные местоимения выполняют в основном функцию оформителей вопросительных предложений. Выражаемый ими вопрос может относиться к отдельному слову, к предложению, а иногда и к целому высказыванию или тексту, что часто используется в заголовках: Курулушка керектүү материалдарды кайдан табууга болот? ‘Где найти необходимые для строительства материалы?’ Керимбек качан оңолот? ‘Когда исправится Керимбек?’

Хотя, как и другие местоимения, вопросительные местоимения не содержат в семантике никакой оценки, никакого качественного признака, они в определенных условиях, при соответствующей интонации могут вносить в текст оттенок пренебрежительности и неодобрительности: Бүгүн ал кайдан келсин. ‘Откуда ему сегодня прийти’. Муну иштебегенде эмне? ‘А что, этого не сделать?’ Кайдан ал философ болсун. ‘Где ему быть философом’.

Вопросительное местоимение ким ‘кто’ употребляется только по отношению к лицу и используется в речи с теми же синтаксическими функциями, что и имена существительные. Оно склоняется, образует форму множественного числа (кимдер) и принимает аффикс принадлежности (в основном 3-го лица), если находится в составе изафетной конструкции: Ким келди? — Абыл. ‘Кто пришел? — Абыл’. Кимге айттың? — Жумаалыга. ‘Ты кому сказал? — Джумалы’.

Местоимение эмне ‘что’ употребляется по отношению ко всем наименованиям предметов и явлений, в том числе и животных, кроме лиц: Магазинге эмне алып келди? — Кездеме. ‘Что привезли в магазин? — Ткани’. Дүйнөдө эмне кызык?— Жашоо кызык. ‘Что на свете интересно? — Жить интересно’, В качестве синонима местоимения эмне выступает не. Оба эти местоимения соотносительны в своих морфологических свойствах с именами существительными: Э-э, эжеке, сурап не кыласың? Несин сурайсың, садага? (Т. Сыдыкбеков). ‘Э-э, сестричка, зачем спрашиваешь? Что спрашиваешь, родненькая?’ Не керек, кейип? — ‘Зачем печалиться?’

Наряду с вопросительным значением, местоимение не имеет значение усилительно-выделительное, чаще всего с этим значением оно используется в высказываниях с эмоционально-экспрессивной окраской, причем само способствует этой окраске. Такие речевые отрезки иногда сопровождаются восклицательнон интонацией, а местоимение не может выступать в роли определения как имя прилагательное: Не сөздөр айтылбады! ‘Каких только слов не было сказано!’ Нелер бар да, нелер жок! ‘Что только там есть и чего только нет!’ Не түркүн кездемелер турат! ‘Какие тамткани!’ Дүйнөдөн не бир адамдар өттү! ‘Какие люди прошли этим миром!’ Керимбек жаш кезинде не деген жигит эле! ‘Каким парнем был Керимбек в молодости!’

Местоимение кандай ‘какой’ употребляется как заместитель прилагательных в роли вопросительного определения к предмету, а также в роли заместителя наречий при вопросительном определении действия: Бул тоолордун конушу, өрүшү быякка турсун, кайсы жерде кандай окуялар болгондугу дагы эсимде турат (КЖантөшев). ‘Я помню не только стойбища и пастбища в этих горах, но и в каких местах какие события происходили’. Алда кандай укмуштуу күткөнсүшүп, көчөнүн эки тарабындагы үйлөрдүн адамдары кенедей терезесинен тышты карашат (К. Жантөшев). ‘Словно ожидая какого-то чуда, люди выглядывают в крошечные окна домов с обеих сторон улицы’.

Местоимение кайсы//кайсыл ‘какой, который’ используется как вопросительный выделитель предмета, явления из ряда ему подобных и выступает в форме, соответствующей имени прилагательному: Кайсы киши айтты? ‘Какой человек (из числа всех) сказал?’ Кайсыл убакта? ‘В какое время?’ Оно также образует форму кайсысы (кайсы+аффикс принадлежности 3-го лица), которая выступает как заместитель и прилагательного с выделительным значением, и определяемого слова: Кайсысы дурус? ‘Который (из них) прав?’ Местоимения кайда ‘где’, кайдан ‘откуда’ употребляются для выяснения места или направления совершения действия и выступают с функцией обстоятельств места, соответствуя наречиям места или именам существительным в форме одного из пространственных падежей.

В качестве синонима местоимения кайда используется кана, но не во всех случаях, а только при определении статического местонахоледения, например: Китебиң кана (кайда)? Тде твоя книга?’ Местоимение же кайда может использоваться и для определения направления действия, например Кайда барасың? ‘Куда идешь?’ Использование кана в последнем случае невозможно.

Местоимение качан//кайчан ‘когда’ употребляется в роли обстоятельства времени, соответствуя морфологически наречиям времени: Жыйналыш качан болот? — Эртең. ‘Когда будет собрание? — Завтра’. Сен качан келесиң?—Кечки саат беште. ‘Ты когда придешь? В пять часов вечера’.

Вопросительные местоимения имеют внутри разряда морфологические различия, которые определяются их соотнесенностью с разными структурно-семантическими классами слов.

Довольно значительная группа вопросительных местоименнй соотносится с именами существительными (ким, эмне, кайсы, канча, нече). Они имеют морфологические показатели имен существительных: склоняются (ким, кимден, кимге, кимди, кимде, кимден), присоединяют аффиксы принадлежности (эмнеси, кайсым) и могут выступать в роли сказуемого, присоединяя аффикс сказуемости (кимбиз? ‘кто мы?’). Местоимение кандай выступает в основном в неизменяемой форме, соответствуя именам прилагательным или наречиям, и выполняет роль качественного определителя предмета или действия, сочетаясь с определяемым путем примыкания. Местоимения кайда, кайдан, канча соответствуют наречиям места и времени. Они не изменяются и представляют собой застывшие падежные формы (кайда — местный падеж, кайдан — исходный падеж). Местоимение качан имеет еще две формы, которые можно рассматривать как падежные, но также застывшие: качанга ‘до какого времени’, качандан ‘с каких пор’.

Источник

Видео